Warto podkreślić, że w przemyśle kosmetycznym ponad 50% roślin używanych do produkcji kosmetyków to rośliny wieloletnie, które pochodzą głównie ze zbiorowisk łąkowych. Wybór odpowiednich roślin w produkcji kosmetyków pozwala pozyskać wiele związków aktywnie czynnych, o wielokierunkowym działaniu. Na szczególną uwagę zasługują: polifenole, olejki eteryczne, witaminy, saponiny, polisacharydy, tłuszcze roślinne. Warto tutaj wspomnieć o biodostępności substancji aktywnych. Ich działanie zależy od zdolności wnikania w skórę, ale także od stanu uwodnienia skóry, również od wieku. Ciągle rosnąca tendencja powrotu do naturalnych kosmetyków pozwala na szerokie wykorzystanie roślin łąkowych.
Niniejszy artykuł ma na celu przybliżyć niezwykłe dobrodziejstwa, jakie niosą ze sobą rośliny łąkowe w kosmetyce naturalnej. Skoncentrujemy się na wybranych ziołach, których związki aktywne zasługują na szczególną uwagę.
Pierwszą z omawianych roślin jest przywrotnik pospolity – Alchemilla vulgaris L., należący do rodziny różowatych – Rosaceae. Rośliną macierzystą jest gatunek zbiorowy – przywrotnik pospolity. W Polsce występuje kilkanaście gatunków trudnych do rozpoznania ze względu na budowę morfologiczną. W lecznictwie znajdują zastosowanie przede wszystkim takie gatunki, jak: przywrotnik pasterski Alchemilla monticola, syn. A. pastoralis, żółtawozielony (A. xanthochlora) oraz i połyskujący (A. gracilis).
Nazwa Alchemilla wywodzi się od alchemików, którzy w przywrotniku upatrywali magicznych właściwości. Zbierali oni rosę z liści przywrotnika i wierzyli, że stanowi ona panaceum na wszelkie dolegliwości. Rosa miała być składnikiem tzw. kamienia filozoficznego, która potrafiła przemienić każdy metal w złoto. Krzysztof Kluk nazywa przywrotnika Gwiazdoszem i pisze o nim, że ma bardzo piękne liście i jest bardzo skuteczny na wszelkie rany. Naturalnym areałem występowania przywrotnika są przede wszystkim łąki i pastwiska. Na obszarach górskich tworzy także własne zespoły. Wybiera suche i średnio wilgotne łąki, rosnąc dobrze na stanowiskach słonecznych i półcienistych.
Przywrotnik pospolity osiąga wysokość ok. 40 cm i ma szarozielone zabarwienie. Wytwarza silne, zdrewniałe kłącze, z dobrze rozwiniętymi korzeniami. Na szczytach łodyg widnieją liczne kwiatostany – baldachogrona. Kwiaty przywrotnika są drobne, żółto – zielone. Liście pędów kwiatowych są prawie siedzące, o przylistkach podobnych do blaszek, które pod kwiatostanem tworzą „kołnierzyk” dookoła pędu. Liście na brzegu są ząbkowane, mają od siedmiu do jedenastu łatek. Liście, podobnie jak łodyga są kutnerowato owłosione. Cechą charakterystyczną dla przywrotnika jest wytwarzanie drogą gutacji kropelek wody, tzw. „rosy przywrotnikowej”, które można zaobserwować o poranku. Wiosną przywrotnik rozwija się dość wolno, jego okres kwitnienia rozciąga się od maja do października.
Surowcem zielarskim jest ziele przywrotnika zbierane ze stanu naturalnego w czasie kwitnienia lub tuż po (od maja do września). Młode i zdrowe pędy suszy się w zacienionym i przewiewnym miejscu w temperaturze do 40°C. Lecznicze właściwości wykazują także owoce przywrotnika, które zbiera się w I fazie dojrzewania, które suszy się i miele. Przeważająca część związków czynnych obecnych w zielu przywrotnika to garbniki 4–6%, a także flawonoidy, kwasy organiczne (kwas elagowy), żywice i sole mineralne, w tym manganu, cynku i boru, oraz cukry. „Rosa przywrotnikowa” wydzielana wczesnym rankiem obfituje w aminokwasy, cukry i kwasy fenolowe oraz sole mineralne. Można ją zbierać do ciemnych słoiczków i przechowywać w chłodnym miejscu. Służyć może jako środek leczniczy – wzmacnia, oczyszcza krew i poprawia samopoczucie. Literatura podaje, że stosowanie przywrotnika w kosmetyce wpływa korzystnie na tkankę łączną, poprzez regeneracje naczyń włosowatych, zmniejszenie, a nawet zanikanie blizn, rozstępów i piegów. Przywrócona zostaje odpowiednia elastyczność skórze, przywrotnik wykazuje także działanie przeciwzmarszczkowe.
Garbniki są związkami o dużej masie cząsteczkowej, posiadają wiele grup hydroksylowych, przez co tworzą trwałe kompleksy z białkami. Oddziałują na kolagen w skórze, działając ściągająco. Martini podaje, że w wyniku tych reakcji pomiędzy garbnikami a białkami skóry tworzy się na uszkodzonej skórze trudno przenikliwa warstwa, chroniąca zakończenia nerwowe przed działaniem różnych bodźców i hamująca czynność wydzielniczą skóry. Podział pod względem chemicznym garbników uwzględnia Kohlmünzer i dzieli je na garbniki właściwe (ulegające hydrolizie) i skondensowane, do których zalicza się katechiny i pochodne kwasu galusowego.
Kwas elagowy występuje w roślinach w formie estrowej, glikozydowej lub wolnej. W formie estrowej jest składnikiem garbników hydrolizujących, zaliczanych do obszernej grupy związków o charakterze polifenolów. Kumuluje się w liściach, łodygach i kłączach, a także w nasionach. Kwas elagowy jest dimerem kwasu galusowego, wykazuje działanie lecznicze: przeciwzapalne, antyoksydacyjne i przeciwnowotworowe (spowalnia tempo podziału komórek nowotworowych). Posiada właściwości przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Ciekawostką jest to, że zapobiega również utlenianiu olei roślinnych w wysokich temperaturach.
Flawonoidy w świecie roślin należą do najbardziej rozpowszechnionych związków, mają charakter barwników, przeważnie o kolorze żółtym i pomarańczowym. Podstawowy szkielet budujący tę grupę związków składa się z 15 atomów węgla, tworząc układ C6-C3-C6. Układ ten ma charakter heterocykliczny. Podstawą struktury tych związków są dwa pierścienie fenolowe, oznaczone literami A i B. Pierścienie te łączy trójwęglowy mostek, który poprzez atom tlenu zamykany jest w trzeci pierścień – oznaczany symbolem C. Znaczna część flawonoidów łączy się wiązaniem O-glikozydowym z cukrami. Flawonoidy gromadzą się przeważnie w zewnętrznych częściach roślin, w skórce liści, kwiatów i owoców. Najważniejszą rolą, jaką spełniają flawonoidy jest ich działanie antyoksydacyjne, wywierając wpływ na przebieg wielu procesów metabolicznych. Neutralizują one wolne rodniki w bezpośrednich reakcjach z nimi, poprzez redukcję reaktywnych form tlenu w do bardziej stabilnych form, niereaktywnych. Zdolność antyoksydacyjna wynika z pierścieniowej budowy flawonoidów, sprzężonych wiązań podwójnych oraz obecności grup funkcyjnych w pierścieniach. Najbardziej rozpowszechnione są kwercetyna, rutyna, hesperydyna, które uszczelniają naczynia krwionośne i zapobiegają wybroczynom. Wpływają na wzmocnienie tkanki łącznej poprzez poprawę przepływu krwi w naczyniach i uszczelnienie śródbłonka naczyń krwionośnych. Posiadają również właściwości przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne. Istotnie ważne jest unieczynnienie przez flawonoidy, (zwłaszcza przez kemaferol) dwóch enzymów rozkładających kwas hialuronowy i elastynę. Dzięki czemu wzmacniają one tkankę łączną, poprawiając nawilżenie i napięcie skóry.
Mniszek zwyczajny – Taraxacum officinale Wiggers. Roślina wywodzi się z Europy, zagościła w krajach Azji, Ameryki Północnej, a także na półkuli południowej. W Polsce jest pospolitym chwastem, rośnie na ugorach, poboczach dróg, łąkach i trawnikach. Zalicza się ją do rodziny astrowatych – Asteraceae. Posiada liczne synonimy, takie jak: brodawnik, dmuchawiec, mnich, lwi ząb. Mniszek tworzy pionowy, silnie rozgałęziony, walcowaty korzeń, z którego wiosną wyrasta rozeta liści odziomkowych, a później kilka pędów kwiatonośnych. Liście w zarysie lancetowate, głęboko wcinane, połyskujące, żywo zielone. Pędy stanowią szypułki sięgające 25 cm wysokości, wzniesione, wewnątrz puste, zakończone są pojedynczymi koszyczkami, o średnicy około 5 cm. Koszyczki zbudowane są wyłącznie z kwiatów języczkowatych, koloru żółtego. Roślina kwitnie od kwietnia do lipca.
Mniszek zwyczajny reprezentuje ogrom składników aktywnych, surowcem zielarskim są liście, koszyczki oraz korzenie. W liściach i koszyczkach rośliny odnotowuje się duże ilości polifenoli, zwłaszcza flawonoidów (rutyna, kwercetyna), spotyka się też żółte barwniki ksantofile, taraksanty, sole mineralne: potas, magnez, siarkę i krzem, fosfor, kwas kawowy i chlorogenowy. Zaznaczyć trzeba, że młode rośliny zawierają duże ilości witaminy C, a także witaminę A witaminy z grupy B oraz proteiny. W korzeniach występują białka, żywica, trójterpeny, cholina oraz wielocukier: inulina, a także kwasy organiczne. Zarawska podaje, że mniszek zwyczajny stosowany jest do oczyszczania suchej, zmęczonej skóry, natomiast Kołodziej wskazuje, iż cenne jest używanie soku ze świeżego ziela, gdyż właśnie takie preparaty mają najlepsze działanie regeneracyjne, przyspieszając bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry.
Witamina C, inaczej kwas askorbinowy, jest niezbędna w przebiegu wielu procesów metabolicznych. Wywiera bardzo duży wpływ na funkcjonowanie i stan tkanki łącznej, skóry i błon śluzowych. Uszczelnia i uelastycznia naczynia włosowate, zapobiega krwawieniom i wybroczynom skórnym. Ponadto jest aktywatorem syntezy kolagenu, wpływa na wytrzymałość tkanki łącznej.
Rutyna jest pochodną kwercetyny, zaliczana do bioflawonoidów (witaminy P), które zapewniają elastyczność naczyń włosowatych, działają antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie. Rutyna zapobiega łamliwości i kruchości naczyń włosowatych, hamuje aktywność hialuronidazy. Rutyna w połączeniu z witaminą C zapewnia jej stabilność i potęguje działanie.
Inulina należy do oligosacharydów, zbudowana jest z cząsteczek fruktozy. Coraz częściej używana jest do produkcji kosmetyków. Zaliczana jest do tzw. prebiotyków – substancji, które stymulują rozwój właściwej flory bakteryjnej, a ograniczają rozwój bakterii chorobotwórczych. Takie właściwości niosą ogromne korzyści szczególnie dla cery trądzikowej, osłabionej, podrażnionej i podatnej na zakażenia.
Kwas kawowy i chlorogenowy występują jako składniki czynne w wielu surowcach zielarskich. Ich rola sprowadza się przede wszystkim do funkcji antyoksydacyjnych i przeciwzapalnych, co ma istotne znaczenie w kosmetyce. Posiadają także właściwości przeciwwirusowe. Kwas kawowy powszechnie występuje u roślin, często związany jest z flawonoidami. Wykazano jego właściwości bakteriostatyczne. Kwas chlorogenowy jest depsydem kwasu kawowego z kwasem chinowym. Hamuje uwalnianie histaminy i działa przeciwzapalnie, co ma istotne znaczenie w kosmetyce, w szczególności chorób alergicznych skóry.
Stokrotka pospolita – Bellis perennis L., to kolejna roślina łąkowa, która występuje na terenie całego kraju. Spotkać ją można również na przydrożach, pastwiskach. Należy do rodziny Asteraceae – astrowate, jest niewielką byliną osiągającą wysokość 5–20 cm. Łodyga jest wzniesiona, pozbawiona liści. Liście tworzą rozetę, odziomkowe. Kwiaty stokrotki są języczkowe białe, czerwono nakrapiane, wewnętrzne – rurkowate, żółte. Stokrotka kwitnie od marca do listopada. Surowcem zielarskim są kwiaty zawierające olejek eteryczny, flawonoidy, saponiny, garbniki, polisacharydy. W lecznictwie stokrotka wykazuje działanie wykrztuśne, przeciwzapalne i regenerujące. Zastosowana zewnętrznie hamuje drobne krwawienia, działa ściągająco. Szczególnie zalecana jest do cery naczynkowej, łojotokowej. Badania potwierdziły działanie rozjaśniające przebarwienia preparatów ze stokrotki. Odpowiedzialne za takie działanie są przede wszystkim polifenole, polisacharydy (posiadające zdolność enzymatycznego zmniejszania aktywności tyrozynazy).
Polisacharydy, wielocukrowce, to związki zbudowane z cukrów prostych (glukoza, fruktoza, galaktoza), połączone wiązaniami α- lub β-glikozydowymi. Liczba cukrów prostych wchodzących w skład polisacharydów wynosić może nawet do kilkunastu tysięcy. W roślinach pełnią funksję substancji zapasowych i budulcowych, w lecznictwie wykorzystuje się ich wszechstronne działanie. Coraz większe znaczenie w kosmetyce mają polisacharydy, w skład których wchodzą również: aminocukry, kwasy uronowe oraz polipeptydy o znaczeniu immunostymulującym.
Babka lancetowata – Plantago lanceolata L., należy do bylin z rodziny babkowatych – Plantaginaceae, popularnie występuje na łąkach i przydrożach na terenie całego kraju.
Babka lancetowata tworzy rozetę długich, wąskich, 3–5-nerwowych, zaostrzonych na szczycie liści. Długie bezlistne szypuły kwiatowe zakończone są drobnymi niepozornymi kwiatami skupionymi w kwiatostan. Owocem jest drobna torebka. Babka kwitnie od maja do września. Surowcem zielarskim są przede wszystkim liście babki, które zbiera się w okresie kwitnienia.
Znana jest już od czasów starożytnych, w których stosowano nasiona babki w leczeniu m.in. czerwonki. Świeży sok z liści babki pomocny jest przy użądleniu pszczoły. W lecznictwie ludowym powszechnie używano babki w leczeniu przewlekłego kaszlu, nieżytach przewodu pokarmowego, jako środek przeciwzapalny i przeciwbakteryjny. Dziś na rynku spotkać możemy preparaty farmaceutyczne – syropy – stosowane jako leki wykrztuśne.
Babka lancetowata prezentuje ogrom związków aktywnie czynnych. Zaliczamy do nich: flawonoidy (bajkaleina), garbniki, kwasy organiczne (askorbinowy, fumarynowy, cynamonowy). Cennymi związkami są substancje śluzowe (ramnogalakturonan), wyodrębniono również L-arbinozę, D-galaktozę, D-glukozę, D-mannozę. Odnaleźć można także sole mineralne (związki krzemu, żelaza, potasu i cynku). Liście babki lancetowatej zawierają także glikozydy irodoidowe: aukubinę, katalpol oraz glikozydy propionowe: wernaskozyd. W nasionach wyodrębniono z kolei fitosterole.
Glikozydy irodoidowe zbudowane są z pierścienia cyklopentanu oraz heterocyklicznego α-pironu. Zainteresowanie zastosowaniem aukubiny w lecznictwie jest ogromne. Udowodniono bowiem, że działa ona bakteriostatycznie wobec bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych, co wykorzystywane jest w leczeniu zakażeń żołądka przez Helicobacter pylori. Istnieją prace naukowe wskazujące również właściwości przeciwnowotworowe tego związku. Aukubina skuteczna jest również jako środek przeciwwirusowy i przeciwzapalny, który można z powodzeniem wykorzystać w chorobach skóry. Ekstrakty sporządzone na bazie liści babki lancetowatej zmniejszają opuchliznę, regenerują naskórek. Szczególnie zalecane są dla skóry trądzikowej, działają również przeciwzmarszczkowo, a także w pielęgnacji okolic intymnych.
Obecne w surowcu związki śluzowe ponadto wykazują działanie regeneracyjne, pobudzając produkcję interferonu. Katalpol z kolei działa rozkurczowo. Synergiczne działanie związków obecnych w roślinie pozwala na uzyskanie skutecznej terapii w wielu schorzeniach skóry.
Na podstawie przedstawionych wyżej wybranych roślin łąkowych możemy zauważyć, że odgrywać mogą one szczególną rolę w kosmetyce naturalnej. Użyte w postaci wyciągów, naparów czy maceratów olejowych stają się wyjątkowym składnikiem receptur. Inwencja twórcza technologów produkcji pozwala uzyskać jak najlepszy preparat, który posłuży skórze w jej ochronie i pielęgnacji.
Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Kosmetycznego" 3/2022
