Mikroplastiki mają różnorodne, szerokie zastosowania w przemyśle i medycynie. Stosowane są w farmacji, rolnictwie, ogrodnictwie, przemyśle oponiarskim, produktach kosmetycznych, farbach, powłokach, detergentach i produktach do konserwacji. Niestety nieodpowiedzialne zarządzanie odpadami z tworzyw sztucznych doprowadziło do zanieczyszczenia mórz i oceanów plastikiem, w tym jego mniejszymi fragmentami, które niszczą środowisko naturalne. Aby zatrzymać emisję mikroplastików do ekosystemów wodnych, w 2018 r. Komisja Europejska przyjęła Strategię Plastikową. Zwróciła się także do Europejskiej Agencji Chemikaliów ECHA o ocenę dowodów naukowych zgodnie z procedurami REACH dotyczącymi ograniczeń w odniesieniu do substancji, które stanowią zagrożenie dla środowiska lub zdrowia ludzi. Efektem pracy ECHA mają być działania regulacyjne na szczeblu Unii Europejskiej w zakresie celowego dodawania mikrodrobin plastiku do różnych rodzajów produktów, między innymi produktów kosmetycznych. Jak obecnie wyglądają ograniczenia dotyczące ich zastosowania w przemyśle kosmetycznym?
Definicja mikroplastiku
Komisja Europejska nie podała oficjalnej definicji mikroplastiku. W styczniu 2019 r., po rocznych badaniach, ECHA opublikowała długo oczekiwaną propozycję ograniczeń stosowania mikroplastików celowo dodawanych do produktów kosmetycznych. W zaproponowanym aneksie do załącznika XV rozporządzenia REACH znalazła się m.in. zaproponowana definicja mikroplastiku. Zgodnie z tą definicją mikroplastik oznacza materiał składający się z cząstek stałych zawierających polimer, do których mogły zostać dodane dodatki lub inne substancje, i gdzie ≥ 1% wag./wag. cząstek ma wszystkie wymiary 1 nm ≤ x ≤ 5 mm lub, dla włókien, długość 3 nm ≤ x ≤ 15 mm i stosunek długości do średnicy 3. Natomiast mikrogranulki plastikowe dodawane do kosmetyków są to syntetyczne, nierozpuszczalne w wodzie, twarde cząstki polimerów o dowolnym kształcie (kulki, włókna, drobiny) o średnicy mniejszej niż 5 mm.
W dokumencie ECHA znalazła się również lista 19 polimerów zaliczanych do mikroplastików i stosowanych w kosmetykach (Tab.1).
Mikroplastiki z powyższej listy używane są w kosmetykach zmywalnych i niezmywalnych, głównie w pastach do zębów, peelingach pod prysznic, szamponach, cieniach do powiek, eyelinerach, a także emulsjach. Spełniają różnorodne funkcje, m.in. złuszczające, zagęszczające, teksturotwórcze, nadają opalescencję, zabielają masę kosmetyczną, nadają gładkie i jedwabiste odczucia aplikacyjne lub rozświetlający efekt na skórze. Mogą również wchodzić w skład otoczek nośników substancji aktywnych lub być stosowane jako brokat w kosmetykach do makijażu. W przypadku kosmetyków niektóre polimery podlegają wyłączeniu (wyłączenia 
4a i 4b), co oznacza, że nie będą ograniczone w stosowaniu, ale ich ilości wprowadzane na rynek będą musiały być zgłaszane do ECHA. Wyłączenie 4a dotyczy substancji lub mieszanin zawierających mikroplastyczne tworzywa sztuczne wykorzystywane do zastosowań przemysłowych, np. produkcji opakowań. Natomiast wyłączenie 5b odnosi się do substancji, które w postaci surowca spełniają definicję mikroplastiku, ale ze względu na trwałą modyfikację ich właściwości fizycznych w gotowym produkcie tracą te cechy, co kwalifikuje je do wyłączenia z zakresu defi nicji.
Pomimo wykluczeń zakres zaproponowanej przez ECHA definicji jest szeroki i poza tworzywami sztucznymi obejmuje również polimery. Nie wszystkie polimery są klasyfikowane jako tworzywa sztuczne, ponieważ w produkcie gotowym nie występują w formie stałej, np. woski i składniki półstałe, a także materiały elastomerowe. Objęcie ich defi nicją mikroplastiku doprowadzi do ograniczeń w stosowaniu, również w kosmetykach niespłukiwalnych, a tym samym do utraty kluczowych funkcji wielu produktów. Dla większości polimerów powszechnie stosowanych w kosmetykach trudno jest znaleźć substancje alternatywne czy zamienniki. Raport ECHA zakłada jednak, że dla wszystkich mikroplastików istnieją substancje alternatywne. W takiej sytuacji należałoby przeprowadzić badania w celu określenia potencjału substancji alternatywnych do polimerów oraz zapewnić czas niezbędny na zmiany w recepturach, testowanie produktu oraz wejście kosmetyku na rynek. Proces ten jest złożony i kosztowny ze względu na wysokie ceny substancji alternatywnych.
Zagrożenia związane z mikroplastikami
Na początek warto zaznaczyć, że mikroplastiki są niebezpieczne dla środowiska, a nie dla skóry. Głównym źródłem zanieczyszczenia wód jest przemysł tworzyw sztucznych, ale mikrogranulki plastikowe dostają się do oceanów również z gospodarstw domowych, gdzie ich źródłem są produkty chemii gospodarczej i kosmetyki. Najbardziej powszechne w kosmetykach były mikrogranulki polietylenu, używane jako drobinki peelingujące w produktach spłukiwalnych. Substancje te niezatrzymane przez filtry podczas procesu uzdatniania wody trafiały do rzek, a następnie do mórz i oceanów, gdzie rozpoczynał się cały łańcuch niekorzystnego oddziaływania na środowisko. Po pierwsze, były one połykane przez morskie zwierzęta i kumulowały się w mięsie ryb, skorupiaków i mięczaków, które z kolei zjadał człowiek. Cząsteczki mikroplastików mogły kumulować się w organizmie ludzkim nie tylko poprzez konsumpcję ryb, ale również picie skażonej wody. Ponadto mikrogranulki adsorbują na swej powierzchni inne toksyczne substancje, takie jak ftalany, bisfenol A, metylortęć, DDT, a także bakterie i wirusy groźne dla organizmów wodnych. Przemysł kosmetyczny dobrowolnie zgodził się na wycofanie z użytku polietylenu do 2020 r. Został on zastąpiony głównie metylocelulozą pochodzenia naturalnego. Szacuje się, że na obszarze Unii Europejskiej zużywa się około 50 tys. ton mikrodrobin plastiku w ciągu roku. W tym samym czasie do środowiska uwalnianych jest około 36 tys. ton (z wyłączeniem uwalniania z materiału wypełniającego sztuczne murawy). Problem środowiskowy, z którego wynika przedstawiona przez ECHA propozycja regulacji, to zanieczyszczenie mórz i oceanów plastikiem (tworzywami sztucznymi), w tym jego rozdrobnionymi kawałkami (mikroplastikami).
Jaki jest udział przemysłu kosmetycznego w emisji mikroplastików do środowiska?
Według Raportu Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody wydanego w 2017 r. udział europejskiego sektora produktów kosmetycznych i produktów higieny osobistej w całkowitej emisji mikroplastików do środowiska wynosi od 0,1% do 2%. Natomiast raport UNEP z 2015 r. podaje, że w 2012 r. łączna ilość mikroplastików wykorzystana w krajach Unii Europejskiej, Norwegii i 
Szwajcarii do produkcji kosmetyków wyniosła 4360 ton, z czego 93% stanowiły cząstki z polietylenu. Było to powodem dobrowolnego wycofywania z receptur kosmetyków spłukiwalnych, przeznaczonych do złuszczania i mycia skóry mikrogranulek polietylenu przez firmy z europejskiego sektora kosmetycznego. W latach 2012- 2017 ok. 97,6% stałych cząstek z tworzyw sztucznych stosowanych w spłukiwanych produktach zostało wyeliminowanych i zastąpionych zamiennikami pochodzenia naturalnego. Największy udział w zanieczyszczeniu środowiska plastikiem ma przemysł oponiarski, odzieżowy oraz rozpad dużych elementów z tworzyw sztucznych, jednak ECHA szczególnie skupiła się na przemyśle kosmetycznym.
Konsultacje społeczne
W odpowiedzi na zaproponowane ograniczenia dotyczące stosowania mikroplastików celowo dodawanych do produktów przeprowadzono konsultacje społeczne, które w sektorze kosmetycznym dotyczyły producentów i dostawców surowców oraz producentów kosmetyków. Konsultacje trwały od 20 marca do 20 września 2020 r. i dotyczyły analizy zaproponowanego zakresu ograniczeń w stosowaniu mikroplastików w kosmetykach oraz związanych z nim zagrożeń i ryzyka, a także podsumowania kosztów i oceny rzeczywistych korzyści. Analiza ryzyka była przeprowadzana przez producentów surowców w oparciu o drzewko decyzyjne i przygotowany przez ECHA przewodnik. Natomiast producenci kosmetyków odpowiadali w ankiecie na szczegółowe pytania dotyczące:
• minimalnego stężenia mikroplastików w produktach końcowych niezbędnego do spełnienia zamierzonej funkcji danego polimeru, np. zagęstnika czy emulgatora,
• liczby produktów spłukiwanych i niespłukiwanych, w których występują mikroplastiki oraz w jakich stężeniach występują w produkcie,
• dostępności metod analitycznych, dzięki którym można wykryć i ocenić ilościowo zawartość mikroplastików w produktach,
• występowania mikroplastików z zaproponowanej przez ECHA listy jako zanieczyszczeń surowców kosmetycznych oraz określenia ich wyżej wymienionych stężeń,
• tonażu stosowanych mikroplastików, ich funkcji, uwalniania do środowiska oraz ścieżek tych uwolnień,
• kosztów związanych z wprowadzeniem zamienników dla mikroplastików, liczby produktów do przeformułowania oraz czasu potrzebnego na zastąpienie mikroplastików
w recepturach kosmetycznych,
• zagrożenia i ryzyka związanego z zastosowaniem zamienników.
W ramach konsultacji zgłoszono 477 indywidualnych uwag. Szczegóły dotyczące tych konsultacji, w tym udzielone odpowiedzi, które nie są poufne, opublikowano na stronie internetowej ECHA:
https://echa.europa.eu/pl/registry-of-restriction-intentions/-/dislist/details/0b0236e18244cd73/.
Kiedy możemy się spodziewać decyzji Komisji Europejskiej?
Dotychczas Komisja Europejska nie przedstawiła oficjalnej, wiążącej definicji mikroplastiku oraz listy surowców do wycofania lub ograniczenia ich zużycia. Komitety ECHA ds. Oceny Ryzyka (RAC) i ds. Analiz Społeczno-Ekonomicznych (SEAC) w ciągu 15 
miesięcy od zakończenia konsultacji społecznych mają wydać końcowe opinie na temat proponowanego ograniczenia. Standardowo okres na wydanie opinii trwa 12 miesięcy, jednak w tym przypadku został wydłużony o 3 miesiące ze względu na otrzymanie znacznej liczby uwag w ramach konsultacji społecznych i złożoność ocenianych kwestii. 10 grudnia 2020 r. komitet RAC/SEAC wydał
opinię na temat ograniczenia stosowania mikroplastików. Obecnie odbywają się publiczne konsultacje, żeby w efekcie przedłożyć końcową opinię Komisji Europejskiej. Komisja rozważy treść opinii i sprawdzi, czy są spełnione warunki wprowadzenia ograniczenia. Następnie przygotuje propozycję zmiany załącznika XVII do rozporządzenia REACH. Państwa członkowskie będą mogły głosować nad propozycją zmiany w Komitecie REACH. Przyjęcie ograniczeń ma nastąpić w 2022 r. W przypadku czasu wprowadzenia ograniczeń w stosowaniu mikroplastików w przemyśle kosmetycznym przewidziane będą okresy przejściowe, jednak na chwilę obecną brak jest danych na ten temat.
Monika Krzyżostan
Kierownik Laboratorium R&D
Dr Koziej Instytut Badań Kosmetyków
Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Kosmetycznego" 1/2021
