Gospodarka opakowaniowa w obiegu zamkniętym w ramach zrównoważonego rozwoju

W Polsce zrównoważonemu rozwojowi nadano rangę konstytucyjną. Artykuł 5 Konstytucji RP stanowi: „Rzeczpospolita Polska […] zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. W myśl tej zasady już na etapie projektowania opakowania powinniśmy myśleć, jaka będzie jego droga. Właśnie ten pierwszy moment warunkuje 80% wpływu opakowania na środowisko.

Gospodarka o obiegu zamkniętym (GOZ) (Circular Economy) w ramach zrównoważonego rozwoju

Obecnie dominującym modelem konsumpcyjnym jest model gospodarki liniowej: pozyskiwanie surowca, produkcja, użytkowanie, ostatecznie odpad opakowaniowy i jego utylizacja, a zatem utrata potężnych ilości cennego surowca. Konsumentów na świecie przybywa, a zasobów naturalnych ubywa. Dlatego tak ważne jest zamknięcie cyklu życia produktu i przejście z modelu gospodarki liniowej na model gospodarki cyrkularnej: produkcja, użytkowanie i wykorzystanie odpadu jako surowca w kolejnym cyklu produkcyjnym.

Tutaj opakowanie, które zostało nam po produkcie kosmetycznym, staje się po raz drugi, a nawet kolejny, surowcem i może zostać ponownie wykorzystane. Owszem metale i szkło są materiałami permanentnymi, możemy je wielokrotnie zawracać i będą wciąż bezpieczne dla konsumentów. Z kolei papier i tworzywa sztuczne nie są materiałami permanentnymi i tracą na jakości w trakcie kolejnych użyć, więc ponowne ich wykorzystanie po procesach recyklingu jest znacznie ograniczone. Stąd w GOZ jest również miejsce na spalanie odpadów opakowaniowych (składowanie z odzyskiem energii), ale nie może to być głównym rozwiązaniem problemu. To ostateczna forma zagospodarowania frakcji, która jest już problematyczna. Cykl życia opakowań w gospodarce cyrkularnej jest cyklem zamkniętym, mogącym powtarzać się przynajmniej kilkukrotnie dla papieru i tworzyw sztucznych (maksymalnie 3-6 cykli). Z kolei metal i szkło można przetwarzać nieskończoną ilość razy, aczkolwiek ta nieskończoność ma również pewne ograniczenia, a wszystko zależy od tego, jak opakowanie było zaprojektowane oraz czy konsument właściwie posegregował odpad opakowaniowy.

W modelu gospodarki opakowaniowej w obiegu zamkniętym powinny obowiązywać dwie podstawowe zasady:

• przeciwdziałanie powstawania odpadów zanim one fizycznie powstaną (etap projektowania opakowań),
• stosowanie dla odpadów opakowaniowych już wytworzonych właściwych metod odzysku, uzasadnionych ekonomicznie i dostosowanych do czystości strumieni odpadów.

Aby opakowanie poużytkowe trafiło do recyklingu, muszą być spełnione poniższe warunki:

• odpad opakowaniowy musi być opróżniony z zawartości i prawidłowo posegregowany,
• powinna być zapewniona możliwość jego wyreparowania na sortowni,
• recykler powinien chcieć go kupić/przyjąć (dodatnia wartość rynkowa produktu z recyklingu, zapotrzebowanie na rynku na produkty z recyklingu, produkt z recyklingu będzie dobrej jakości, masowość i powszechność danego materiału). Dlatego też należy korzystać tylko z tych materiałów opakowaniowych, dla których istnieje powszechny system zbiórki i recyklingu oraz popyt na surowce wtórne. Czy recykling jest podstawowym sposobem wdrażania koncepcji cyrkularnej w obszarze odpadów komunalnych? Wręcz przeciwnie, recykling znajduje się relatywnie nisko w hierarchii postępowania z odpadami opakowaniowymi.

Jak wdrażać innowacje w opakowaniach kosmetycznych?

W GOZ konieczne jest również wdrażanie innowacji. Szczególnie potrzebne są innowacje na początku życia „upstream innovation” – przeanalizowania wymaga nie tylko opakowanie (m.in. dobór materiałów, projekt opakowania), ale też produkt kosmetyczny (przede wszystkim formulacja produktu kosmetycznego), strategie i modele biznesowe (skoncentrowane głównie na obszarach, takich jak kluczowe działania, zasoby i kanały dystrybucji) – i równie ważne innowacje na końcu życia „downstream innovation”, tj. zbiórka, sortowanie, technologie recyklingu. Żeby nie musieć zastanawiać się, jak poradzić sobie z problemem, który sami wygenerowaliśmy, czyli z odpadem opakowaniowym, powinniśmy właściwie zastanowić się, jak opakowanie zaprojektować, żeby odpadu, czyli problemu, nie mieć.

W GOZ obowiązuje hierarchia postępowania 3R „Reduce, Reuse, Recycle”, czyli eliminacja, ponowne użycie i cyrkulacja materiałów. 3R to hierarchia postępowania z zasobami w gospodarce cyrkularnej zarówno surowcami, jak i odpadami. Odzysk oraz recykling w opakowaniach są ważne, ale Komisja Europejska kładzie coraz większy nacisk na redukcję i ponowne użycie opakowań. Mamy zapobiegać powstawaniu odpadów, gdyż najlepsze opakowanie to takie, którego nie ma. Zatem priorytetem w GOZ jest redukcja liczby odpadów i wykorzystywanych surowców.

Istnieją dwa podejścia do eliminacji: eliminacja bezpośrednia, gdy opakowanie nie pełni bezpośredniej funkcji, i eliminacja poprzez innowacje, gdy opakowanie pełni kluczową funkcję.

Kiedy mówimy o eliminacji bezpośredniej opakowania?

Kiedy eliminowane opakowanie nie pełni zasadniczej funkcji, zazwyczaj jest uznawane za nadmierne. Jego eliminacja nie wymaga znaczących zmian i innowacji oraz nie wpływa na właściwe zabezpieczanie produktu kosmetycznego. Projektując opakowania, należy oszczędnie wykorzystywać dostępne surowce poprzez redukowanie ilości, masy i objętości poszczególnych opakowań użytych w całym systemie pakowania oraz ich elementów do niezbędnego poziomu minimalnego, przy którym zachowane zostają funkcje opakowań, takie jak: ochrona produktu kosmetycznego, funkcjonalność, bezpieczeństwo, wymagania higieniczne, walory użytkowe istotne dla nabywców towarów. Najwięcej możliwości w tym zakresie daje pakowanie wielostopniowe. Opakowanie drugorzędne, bardzo często zupełnie zbędne, które nabywca wyrzuca tuż po rozpoczęciu konsumenckiego użytkowania produktu kosmetycznego (folia, kartonik i dopiero opakowanie właściwe z produktem kosmetycznym). Opakowanie drugorzędne jest jedynie elementem wspomagającym sprzedaż i marketing, wspierającym promocję i dodatkową komunikację. Doskonałym rozwiązaniem byłoby zapakowanie produktu kosmetycznego tak, aby funkcję informacyjną i marketingową pełniło opakowanie jednostkowe z pominięciem opakowania zewnętrznego.

Jeśli nie ma takiej możliwości, to zaleca się obniżenie masy opakowania drugorzędnego. Ważny jest również optymalny kształt opakowania jednostkowego, aby umożliwić łatwy dostęp do produktu kosmetycznego i całkowite opróżnienie opakowania z resztek formulacji. Minimalizować opakowania należy ostrożnie, gdyż zbyt małe opakowanie możemy utracić ze strumienia recyklingu, podczas sortowania na etapie wstępnych sit bębnowych (graniczna wielkość to 6 cm). Reasumując należy eliminować nadmiar opakowań i unikać pakowania wielostopniowego tam, gdzie jest to oczywiście uzasadnione i nie powoduje utraty wartości produktu kosmetycznego. Optymalizując zarówno materiał opakowaniowy, jak i konstrukcję opakowania jednostkowego, sprawiamy, że magazynowanie i logistyka stają się bardziej efektywne.

A kiedy mówimy o eliminacji poprzez innowacje?

W tym przypadku opakowanie pełni zasadniczą funkcję, a jego eliminacja wymaga innowacji i zmiany podejścia do funkcji opakowania. Jednym ze sposobów na zmniejszenie liczby opakowań, a nawet ich całkowite usunięcie, jest skupienie się na formach stałych. Produkty kosmetyczne w postaci stałej wymagają minimalnego opakowania, a nawet mogą pozostać bez niego, zachowują stabilność przy mniejszej ilości środków konserwujących oraz są w stanie zastąpić kilka konwencjonalnych produktów, przykładem są mydło do rąk, ciała i twarzy w kostce, a nawet szampon i odżywka do włosów w kostce. Jednak zazwyczaj, żeby zapewnić bezpieczeństwo produktów kosmetycznych i ich właściwości użytkowe, nie da się całkowicie zrezygnować z opakowań, a niestety każde opakowanie ma wpływ na środowisko.

Jeżeli nie uda nam się wyeliminować opakowania, wówczas mówimy o jego ponownym użyciu. Opakowanie wielokrotnego użytku, ponownego napełniania czy opakowanie zwrotne to opakowania, które ze względu na konstrukcję i właściwości mogą być powtórnie, a nawet wielokrotnie wykorzystywane. Opakowania wielokrotnego użytku pozwalają unikać nadmiernego wykorzystania jednorazowych rozwiązań. Mogą z powodzeniem być stosowane nie tylko w formach jednostkowych, ale przede wszystkim w formach zbiorczych i transportowych. Innym rozwiązaniem jest nadawanie nowego zastosowania opakowaniu przez użytkownika, pod warunkiem że jest to możliwe. Jeśli natomiast stopień zużycia nie pozwala na jego ponowne wykorzystanie, należy zadbać o właściwą utylizację odpadu opakowaniowego. Wyróżnia się cztery modele wielokrotnego użytkowania opakowania:

• Napełnij w domu – konsument napełnia w domu opakowanie wielokrotnego użytku produktem kosmetycznym dostarczonym mu pod drzwi (np. w systemie subskrypcji), ewentualnie zakupionym poza domem. Konsument jest właścicielem głównego opakowania i odpowiada za jego mycie.
• Napełnij poza domem – konsument napełnia opakowanie wielokrotnego użytku w punkcie dystrybucyjnym poza domem, np. w sklepie posiadającym dyspenser. W tym przypadku również konsument jest właścicielem głównego opakowania i odpowiada za jego mycie.
• Zwróć z domu – w tym przypadku konsument zwraca opakowanie z domu, dzięki systemowi dostawy produktów i odbioru opakowań spod drzwi (np. w modelu subskrypcji). Opakowanie jest odbierane od konsumenta poprzez firmę logistyczną. Właścicielem opakowania pozostaje firma dostarczająca produkt kosmetyczny, odpowiedzialna również za mycie i redystrybucję opakowania.
• Zwróć poza domem – konsument kupuje produkt w opakowaniu wielokrotnego użytku i zwraca je poza domem do sklepu lub wskazanego punktu odbioru. Opakowanie myte jest w punkcie zwrotu, ewentualnie odbierane przez dostawcę usługi, który odpowiada za mycie i ponowną dystrybucję opakowania.

Ostatnim poziomem w hierarchii 3R jest cyrkulacja materiałów, na tym etapie wracamy ponownie do recyklingu. Recykling to proces ponownego przetworzenia materiałów odpadowych prowadzony w celu wytworzenia wyrobu o przeznaczeniu pierwotnym, ewentualnie o inny przeznaczeniu, w tym recykling organiczny, ale z wyłączeniem odzysku energii.

Jaki materiał wybrać na opakowanie produktu kosmetycznego?

Szkło jest bardzo bezpiecznym materiałem, gdyż nie uwalnia żadnych szkodliwych substancji i najlepiej ze wszystkich materiałów chroni produkt kosmetyczny. Niestety szkło jest ciężkie, więc ma wysoki ślad węglowy (transport opakowań szklanych). Jest delikatne, łatwo się tłucze, a tym samym wymaga dodatkowego zabezpieczenia, szczególnie podczas transportu. W związku z powyższym istotnym obszarem w ekoprojektowaniu jest zmniejszanie wagi opakowań szklanych, co pozwala znacząco obniżyć wpływ na środowisko. Całkowita recyklowalność to główna cecha szkła jako materiału opakowaniowego. W praktyce problemy w jego recyklingu wynikają głównie z zamknięć i dodatków do opakowań, a także z jakości zbiórki (zdatne do recyklingu są jedynie szkło: bezbarwne, brązowe i zielone).

Ponadto opakowania szklane nie mogą być pokryte lakierem, który nie przepuszcza światła, gdyż sortery nie kwalifikują prawidłowo takiego szkła i jest ono odrzucane z procesu jako zanieczyszczenie. Zalecaną metodą dekoracji szkła jest nadruk bezpośredni, pod warunkiem że zajmuje mniej niż 2/3 powierzchni opakowania, nie utrudnia recyklingu opakowań szklanych, a także nie wpływa negatywnie na produkt końcowy, czyli nowe opakowania szklane. Oczywiście szkło teoretycznie można przetwarzać w nieskończoność. Niestety w praktyce nie jest to takie proste czy nawet możliwe. Wynika to ze zbyt wysokich wymagań dotyczących jakości surowca wtórnego, czyli czystości stłuczki szklanej, bez którego trudno uzyskać stabilny proces oraz dobre jakościowo produkty (nowe opakowania szklane).

Metal (aluminium i stal), podobnie jak szkło, to materiał permanentny, bardzo trwały. Właściwie prowadzona zbiórka i segregacja szkła, a także aluminium i stali pozwala na odzyskiwanie oraz dalsze przetwarzanie (w nieskończoność), i to bez utraty jakości ww. surowców. Ponadto aluminium jest nie tylko trwałym, ale również lekkim materiałem. Tu z kolei wszelkiego rodzaju dekoracje (nadruki, lakiery bezpośrednie) nie będą w znaczący sposób zaburzać procesów recyklingu. Projektując opakowanie aluminiowe czy stalowe, warto zwrócić uwagę na jego wielkość, aby nie utracić cennego surowca na etapie wstępnej segregacji i oczyszczania.

Papier to zasób odnawialny, nie wymaga użycia paliw kopalnych. Aby mieć tego pewność, należy wybierać produkt ze znakiem towarowym FSC (Forest Stewardship Council), który potwierdza odpowiedzialne wykorzystanie zasobów leśnych naszej planety. Papier jest dość lekkim materiałem, lżejszym niż szkło, a więc do jego transportu potrzeba zdecydowanie mniej energii. Niestety nie uda się w papier zapakować większości produktów kosmetycznych, zwłaszcza tych, które zawierają wodę. Dlatego papier wykorzystuje się przede wszystkim jako opakowania zewnętrzne (kartonowe pudełko) lub transportowe produktów kosmetycznych. Zasadniczo papier zawsze podlega recyklingowi. Tymczasem połączenie papieru z innymi materiałami (przykładem jest papier powlekany warstwą polietylenu PE – dość powszechna struktura wielomateriałowa), niezbędne do zapewnienia pewnych oczekiwanych funkcji opakowania, zazwyczaj stanowi wyzwanie dla recyklingu.

Wszechobecność klasycznych tworzyw polimerowych w życiu codziennym i dane rynkowe wskazują, że tworzywa sztuczne nadal pozostaną jednym z kluczowych materiałów we współczesnym świecie. Nie wyeliminujemy tworzyw polimerowych z codziennego życia. Z dostępnych materiałów to właśnie tworzywa sztuczne najlepiej spełniają wszystkie funkcje idealnego opakowania, chronią produkt, zapewniają bezpieczeństwo konsumentom, są funkcjonalne, lekkie, a także odporne mechanicznie. Pod wieloma względami mają również mniejszy wpływ na środowisko niż opakowania z innych materiałów, ale muszą stać się częścią gospodarki o obiegu zamkniętym. Aby tak się mogło stać, opakowania muszą być przemyślane i spełniać kilka podstawowych zasad ekoprojektowania. W praktyce oznacza to opracowanie nowej lub udoskonalonej wersji opakowania o mniejszym negatywnym wpływie na środowisko, m.in. należy ograniczać barwienie tworzyw polimerowych, jeśli to oczywiście możliwe. Dobrze zaprojektowane opakowanie da się wykorzystać ponownie w obiegu zamkniętym, a z surowców odzyskanych w procesach recyklingu można ponownie wyprodukować szereg nowych wyrobów. Z kolei te odpady opakowaniowe, których nie można poddać recyklingowi opłacalnemu ekonomicznie i korzystnemu środowiskowo, zamienia się na paliwa alternatywne i poddaje odzyskowi energii. Mimo, iż jest to metoda bezodpadowa, nie jest rozwiązaniem idealnym.

Recykling organiczny to kompostowanie (obróbka tlenowa) lub biometanizacja (obróbka beztlenowa) biodegradowalnych części odpadów opakowaniowych, przeprowadzana w ściśle kontrolowanych warunkach i przy wykorzystaniu mikroorganizmów, prowadząca do wytworzenia stabilnych pozostałości organicznych (kompostowanie – cenny nawóz w formie kompostu) lub metanu (metanizacja).

Produkcja biogazu przyczynia się do spowolnienia zużycia paliw kopalnych (w tym gazu ziemnego), poprawiając bilans energetyczny świata. Termin biotworzywa jest obecnie nieco mylący, ponieważ używa się go do kilku zupełnie różnych typów materiałów:

• tworzywa i polimery biodegradowalne lub kompostowalne, które mogą być biopochodne (wytworzone z surowców odnawialnych), lub ropopochodne (surowce petrochemiczne, źródło kopalne),
• tworzywa i polimery biopochodne, które nie zawsze są biodegradowalne,
• tworzywa i polimery zawierające składniki ropo- i biopochodne, które mogą, ale nie muszą, być biodegradowalne.

Uwaga oznakowanie materiału polimerowego jako biodegradowalne nie daje wystarczających informacji o odpowiednich metodach postępowania z odpadem, jeśli nie zdefiniuje się kryteriów dla procesu biodegradacji i nie określi warunków środowiska, czasu oraz produktów rozkładu. Aby opakowanie poużytkowe mogło zostać uznane za nadające się do recyklingu, musi zostać: zebrane, posegregowane, przetworzone i przywrócone do użytku w formie surowców lub produktów. Nie można pominąć żadnego z wcześniej wymienionych etapów.

Uzupełnieniem wspomnianych metod zagospodarowania odpadów opakowaniowych jest spalanie z odzyskiem energii, które powinno następować w przypadku opakowań nienadających się do efektywnego recyklingu z wykorzystaniem ww. procesów. Kolejnym kierunkiem w projektowaniu i produkcji opakowań jest wykorzystanie alternatywnych źródeł materiałowych, takich jak materiały naturalne, biotworzywa spełniające kryteria kompostowalności ewentualnie biometanizacji, a także surowce odzyskane w wyniku recyklingu materiałowego zawrócone z rynku pokonsumenckiego, m.in. papier, aluminium, szkło (stłuczka szklana), recyklat pochodzący z recyklingu pokonsumenckiego (PCR, Post Consumer Recycling). Wybór materiału powinien opierać się o szeroką analizę efektu środowiskowego i bezpieczeństwa produktu kosmetycznego.

Aby materiały opakowaniowe mogły cyrkulować, konieczne jest projektowanie opakowań z materiałów jednorodnych (monomateriałów), które są przedmiotem selektywnej zbiórki i są możliwe do poddania recyklingowi. Należy unikać łączenia różnych tworzyw sztucznych, tworzyw z papierem, tworzyw z aluminium, tworzyw z papierem i aluminium, tzw. opakowań wielomateriałowych, gdyż stanowią wyzwanie dla gospodarki odpadami ze względu na utrudniony odzysk materiałowy oraz specjalistyczny recykling, który jest trudny, nieopłacalny lub wręcz niemożliwy. Wszystkie dodatkowe elementy, będące pomocniczymi środkami opakowaniowymi, powinny być wytworzone z kompatybilnych polimerów i materiałów.

W przypadku gdy opakowanie zawiera kilka elementów z różnych materiałów, które podlegają innym technologiom recyklingu, należy przewidzieć łatwość oddzielenia tych elementów na poszczególne strumienie odpadów, najlepiej już w gospodarstwie domowym. Poza tym należy unikać zbędnych elementów opakowań, zwłaszcza jeśli nie pełnią ważnej funkcji w opakowaniu (np. wstążek, sznurków, pieczęci, wosków). Co więcej, należy stronić od etykiet, klejów, pokryć i innych elementów, które mogą stanowić zanieczyszczenie podczas recyklingu. Rozwiązaniem powyższych problemów może być używanie etykiet zrobionych z tego samego materiału co opakowanie i zastosowanie takiej technologii klejącej, która umożliwi recykling opakowania poużytkowego.

Znakowanie opakowań jako kolejne skuteczne narzędzie GOZ

Podstawowa reguła Jednolitego Systemu Segregacji Odpadów (JSSO) (wdrażanego od 1 lipca 2017 r.) jest jedna – należy oddzielać surowce od odpadów (niektóre materiały zużywają się, nie da się ich ponownie wykorzystywać czy recyklować w nieskończoność). Zbieranie osobno papieru, szkła, tworzyw sztucznych wraz z metalem, a także oddzielanie odpadów biodegradowalnych pozwala odzyskać pełnowartościowe surowce wtórne.

Współcześnie konsumenci napotykają szereg trudności podczas sortowania opakowań po zużyciu produktu kosmetycznego na odpowiednie frakcje materiałowe, szczególnie gdy składają się one z kilku elementów lub ich wygląd nie pozwala jednoznacznie ocenić rodzaju materiału, z jakiego są wykonane, co zazwyczaj uniemożliwia ich jednoznaczną kategoryzację. Na opakowaniach brak zrozumiałych informacji na ich temat, a stosowane dotychczas piktogramy i oznaczenia są znakami specjalistycznymi, projektowanymi z myślą o producentach, organizacjach odzysku czy firmach przetwarzających odpady (papiernie, huty szkła opakowaniowego, huty stali, huty aluminium, zakłady przetwórstwa tworzyw sztucznych, kompostownie, zakłady biometanizacji). Dlatego też edukacja poprzez odpowiednie oznakowanie opakowań jest konieczna, aby konsument świadomie przyczyniał się do tworzenia wartościowych strumieni surowców wtórnych.

W sierpniu 2021 r. w projekcie ustawy o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw (z dnia 2 sierpnia 2021 r.) zaproponowano zmiany do art. 15 ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi polegające na wprowadzeniu zapisu dotyczącego umieszczania na opakowaniach oznakowania wskazującego jednoznacznie na sposób segregacji odpadów z podziałem na frakcje materiałowe (w art. 15 po ust. 1 dodaje się ust. 1a). Ponadto oznakowanie, o którym mowa w ust. 1a, musi zostać dostosowane tak, aby mogły korzystać z niego osoby niedowidzące i niewidome (w art. 15 po ust. 1 dodaje się także ust. 1b). Zmiany ww. zakresie nie weszły jednak w życie (ustawa z dnia 17 listopada 2021 r. o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw). Precyzyjne sformułowania na etykietach, spójna terminologia i symbolika powszechnie zrozumiała z pewnością ułatwiłyby edukację konsumenta, a tym samym zwiększyłyby skuteczny i efektywny odzysk surowców wtórnych. Na ten moment nieczytelne etykiety, niedokładne i niekompletne informacje o możliwości chociażby recyklingu sprawiają, że właściwa efektywna segregacja odpadów nadal pozostaje wyzwaniem.

Zrównoważone opakowanie to opakowanie do ponownego wykorzystania, ewentualnie takie, które konsument wie, jak segregować, które technologicznie nadaje się do dalszej segregacji w sortowniach oraz dla którego istnieją instalacje i technologie recyklingu.

Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Kosmetycznego" 2/2022