Dossier surowca kosmetycznego – wymagania, jakość i odpowiedzialność w łańcuchu dostaw

Ocena ryzyka stosowana danego składnika obejmuje czystość substancji, właściwości fizykochemiczne, interakcje z innymi składnikami preparatu, penetrację przeznaskórkową lub wspomagane przenikana innych składników (promotory przenikania), a także profil toksykologiczny. Z drugiej strony bezpieczeństwo stosowania preparatu w dużej mierze zależy od warunków ekspozycji (typu preparatu, stężenia danego składnika, częstości, miejsca aplikacji, powierzchni oraz czasu trwania kontaktu, itp.) z uwzględnieniem normalnych i przewidywalnych warunków stosowania. Na etapie projektowania nowego produktu w pierwszej kolejności określa się rolę produktu, grupę docelową do której dany kosmetyk ma być przeznaczony oraz kluczowe surowce użyte w recepturze. Szczególną uwagę skupiają wrażliwe grupy docelowe jak noworodki, niemowlęta, dzieci, kobiety w ciąży czy osoby w podeszłym wieku^2,3. Dla tych grup użycie niektórych kategorii składników wymienionych w załącznikach do Rozporządzenia Kosmetycznego¹ (barwniki, konserwanty, filtry UV, substancje których użycie w kosmetykach jest ograniczone), potencjalne alergeny (SCCS/1559/11) oraz wszelkie nanomateriały (SCCS/1618/20)⁴ wzbudzają wyjątkową uwagę. Całkowite wyeliminowanie ww. surowców nie zawsze jest możliwe, np. ze względu na zachowanie czystości mikrobiologicznej.

Równie ważnym aspektem podczas tworzenia nowej receptury jest dobór surowców o zadowalającej jakości. Rozporządzenie w sprawie kosmetyków (art. 17)¹ zezwala na niezamierzoną obecność śladowych ilości substancji, jeśli jest to technicznie nieuniknione zgodnie z dobrą praktyką produkcyjną i gdy zostało ocenione ryzyko dla zdrowia konsumenta (art. 3). Za dobór składników nowej receptury jak i weryfikację specyfikacji dostawcy surowca w tym określenie występujących zanieczyszczeń odpowiada najczęściej technolog. Producenci mogą zminimalizować zanieczyszczenia w kosmetykach, weryfikując specyfikację surowców oraz przestrzegając dobrych praktyk produkcyjnych (GMP). Z perspektywy producenta kosmetyku (technologa) wybór surowców podyktowany jest w pierwszej kolejności właściwościami fizykochemicznymi/użytkowymi surowca, które potrafią, niejednokrotnie, znacznie różnić się pomiędzy dostawcami (np. ze względu na krystalizację w produkcie, lepkość, rozpuszczalność) dla składników o tej samej nazwie INCI. W drugiej kolejności wybór surowców podyktowany jest kosztem surowców który determinuje opłacalność produkcji i wpływa na koszt gotowego produktu kosmetycznego. Z perspektywy bezpieczeństwa stosowania gotowego produktu jakość użytych surowców powinna być na pierwszym miejscu. Szczegółową analizę ilości śladowych zanieczyszczeń przeprowadza się na etapie tworzenia Raportu Bezpieczeństwa zgodnie z pkt 4 załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1223/2009¹ na podstawie dostarczonej przez producenta kosmetyku dokumentacji do użytych surowców, opakowań oraz wyników badań produktu kosmetycznego. Na tym etapie osoba przygotowująca raport bezpieczeństwa (Safety Assessor) podejmuje decyzję czy ilości śladowych zanieczyszczeń można było uniknąć i czy ilości te są akceptowalne pod względem bezpieczeństwa stosowania (poziomy są toksykologicznie dopuszczalne i czy produkt jest nadal bezpieczny). Na tym etapie może być jednak już za późno, aby zmienić recepturę bez ponoszenia dodatkowych kosztów. Dlatego tak ważnym jest przeprowadzenie wstępnej oceny przez producenta kosmetyku. Weryfikacja ta odbywa się już na etapie kompletowania dokumentacji od dostawcy surowca. Brak kompletnej dokumentacji ogranicza możliwość przeprowadzenia analizy ryzyka występowania zanieczyszczeń i ich wpływu na bezpieczeństwo produktu kosmetycznego.

W przypadku obecności ilości śladowych substancji niedozwolonych należy przedstawić dowody na to, że ich uniknięcie jest niemożliwe ze względów technicznych. Oznacza to, że producent kosmetyku musi uzasadnić obecność wspomnianych ilości śladowych przy wykorzystaniu wszelkich niezbędnych środków. Co w praktyce sprowadza się do wyboru surowców o najniższych możliwych limitach zanieczyszczeń. Producent kosmetyku jest również zobowiązany do potwierdzenia, że użyte surowce spełniają określone specyfikacje producenta (dostawcy surowca kosmetycznego).

Zanieczyszczenia pochodzące z ewentualnych interakcji składników pomiędzy sobą oraz z opakowaniem identyfikuje się najczęściej na etapie projektowania produktu lub badań stabilności i kompatybilności produktu kosmetycznego.

Ilości śladowe mogą pochodzić z następujących źródeł:

• zanieczyszczeń w surowcach/substancjach (substratach);
• procesu/technologii wytwarzania surowca;
• potencjalnych przemian/interakcji chemicznych lub migracji substancji w produkcie, która mogła nastąpić w normalnych warunkach przechowywania lub poprzez kontakt z materiałem, z którego wykonano opakowania.

Do najczęściej wymienianych śladowych ilości substancji zaliczane są: metale ciężkie, rozpuszczalnikia,w tym etanol, metanol, izopropanol, toluen (zał. III/185), acetonitryl (zał. II/393), chlorek metylenu (zał. II/1389, CMR 2), formaldehyd (zał. II/1577, CMR 1B), acetaldehyd (zał. II/1391), ftalany, glikol etylenowy (zał. II/1370, zał. III/186 – dopuszczalny limit jako zanieczyszczenie 1000 ppm), 1,4 dioksan (zał. II/343), wolne aminy II-rzędowe (w tym m.in. dietyloamina (DEA), diizopropyloamina (DIPA)), nitrozaminy, akrylamid, pestycydy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA, m.in. benzo(a)pyrene zał. II, 612).

W przypadku metali ciężkich najczęściej omawiane są arsen (zał. II/43), kadm (zał. II/68, II/1598- II/1600, CMR 1B), ołów (zał. II/289, CMR 1A), rtęć (zał. II/221, CMR 1B, zał. V/17), antymon (zał. II/40), nikiel (zał. II/1093 i jego sole), kobalt (z pominięciem barwnika IV/131) oraz chrom (z pominięciem dozwolonych barwników pod warunkiem, że są wolne od jonów chromianowych).

Związki rtęci są dozwolone w kosmetykach tylko jako konserwanty w produktach do okolic oczu (zał. V 17). Mogą być stosowane tylko w bardzo małych ilościach – rtęć nie może przekraczać 70 ppm w gotowym produkcie – i tylko wtedy, gdy nie jest dostępny żaden inny skuteczny i bezpieczny środek konserwujący. Rtęć jest niedozwolona w innych produktach kosmetycznych (zał. II 221), z wyjątkiem śladowych ilości mniejszych niż 1 ppm i tylko wtedy, gdy jej obecność jest nieunikniona zgodnie z dobrą praktyką produkcyjną GMP.

N-Nitrozoaminy są związkami mutagennymi, rakotwórczymi i teratogennymi, ich obecność w produktach kosmetycznych jest zabroniona (zał. II/410). Działają one drażniąco na skórę i błony śluzowe. Mogą one jednak powstawać w reakcji aminy drugorzędowej lub trzeciorzędowej, mocznika pod wpływem czynnika nitrozującego,⁶ takiego jak azotyny (np. azotyn potasu, wapnia – INCI: Potassium nitrite, Calcium nitrite II/248 czy azotyn sodu – INCI: Sodium nitrite zał. III/17) lub tlenki azotu,⁷ które mogą być zawarte są w opakowaniach lub pochodzić z rozkładu/zanieczyszczeń innych substancji zawartych w kosmetyku (np. konserwantu – bronopol). Europejski Komitet Naukowy ds. Bezpieczeństwa Konsumentów (SCCS) ocenił zagrożenia dla zdrowia związane z obecnością N-nitrozoamin w kosmetykach i stwierdził, że limit 50 µg/kg N-nitrozoamin powinien odnosić się do surowców, jak również do wszystkich N-nitrozoamin potencjalnie powstających w produkcie końcowym.⁸ W związku z tym przemysł kosmetyczny powinien kontrolować i ograniczać wszelkie niekompatybilności składników, ale także zminimalizować zanieczyszczenia, które mogą powodować nitrozowanie. Norma ISO 15819:2014⁹ opisuje metodę wykrywania i oznaczania ilościowego jednej z nitrozoamin − N-nitrosodietyloaminy (NDELA) w kosmetykach i surowcach stosowanych w kosmetykach. Na podstawie zwalidowanych metod analitycznych w tym GC-MS (chromatografia gazowazdetektorem mas) lub HPLC-MS (wysokosprawna chromatografia cieczowa z detektorem mas) możliwa jest identyfikacja innych N-nitrozoamin w surowcach kosmetycznych lub produkcie gotowym. Ocenę ryzyka powstawania nitrozoamin w produkcie gotowym przeprowadza się najczęściej jednak na podstawie danych dotyczących zanieczyszczeń stosowanych surowców (np. monoalkiloamin, zał. III/61, trialkiloamin zał. III/62) jak i produktów syntezy z ich udziałem – Acetamide MEA, Cocamide MEA), danych dotyczących zastosowanych opakowań oraz obecności surowców, które mogą hamować tworzenie N-nitrozoamin w produkcie w tym witaminy C, witaminy E, maltol (E636).^10,11 Ocena ta jest bardzo skomplikowana gdyż w skład produktów kosmetycznych wchodzi wiele składników. Oznaczenie ilościowe i jakościowe nitrozoamin metodami analitycznymi w produkcie gotowym wymaga czasu i nakładów finansowych na badania.

Zawartość śladowych ilości niektórych rozpuszczalników w ekstraktach roślinnych, czy syntetycznych surowcach kosmetycznych jest niejednokrotnie nie możliwa do usunięcia w procesie technologicznym. Ze względu na klasyfikację,^12,13 rozpuszczalniki możemy podzielić na te dla których użycie w procesie technologicznym nie budzi wątpliwości ze względu na bezpieczeństwo stosowania: m. in. etanol, octan etylu, aceton oraz których użycie jest regulowane przez Rozporządzenie 1223/2009 (heksan – zał. II/999, dichlorometan – zał. II/1398, metanol zał. III/52, toluen zał. III/185). Rozpuszczalniki zakazane do stosowania w produktach kosmetycznych mogą jednak występować jako śladowe ilości w surowcu kosmetycznym. Ilość rozpuszczalników jako zanieczyszczeń śladowych surowców nie jest regulowana Rozporządzeniem kosmetycznym niemniej czerpiąc z wytycznych dotyczących przemysłu spożywczego oraz farmaceutycznego^12,13 można określić poziomy akceptowalne ze względów bezpieczeństwa.

W produktach pochodzenia roślinnego (ekstrakty roślinne) spodziewać się można również takich substancji śladowych jak aflatoksyny (B1, B2, G1, G2) oraz pestycydy. Aflatoksyny są substancjami mutagennymi, teratogennymi i hepatotoksycznymi występującymi w zbożach, orzechach i suszonych owocach. Wytwarzane są przez niektóre gatunki grzybów w sprzyjających warunkach (wysoka temperatura oraz wilgotność). Pestycydy natomiast używane powszechnie podczas uprawy roślin podczas procesu ekstrakcji mogą zostać wyekstrahowane wraz z materiałem roślinnym i występować w surowcu kosmetycznym. Dla pestycydów podobnie jak dla aflatoksyn nie ma regulacji w Rozporządzeniu kosmetycznym. Ze względu na możliwe narażenie konsumentów na niekorzystne działanie tych związków dla niektórych kategorii produktów wyznaczono najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości w produktach spożywczych.^14,15 Na podstawie regulacji dotyczących przemysłu spożywczego określić można poziomy akceptowalne dla surowców kosmetycznych.

Dokumentacja surowców powinna odpowiadać zatem potrzebom przemysłu kosmetycznego i być przygotowana w sposób przejrzysty, ułatwiający identyfikację potencjalnych zagrożeń. W skład kompletnej dokumentacji powinny wchodzić: karty techniczne lub specyfikacje (TDS – techncal data sheet), karty charakterystyki (SDS − safety data sheet) zawierające dane toksykologiczne, certyfikaty analizy (CoA) oraz karty charakterystyki produktu (PDS − product data sheet). Znając proces technologiczny (drogę syntezy, biosyntezy, ekstrakcji, zanieczyszczenia) surowca jak i proces technologiczny otrzymywania produktu kosmetycznego, jego stabilność w różnych warunkach przechowywania, dane dotyczące opakowań (w tym surowców do produkcji opakowań – polimery, barwniki), osoba przeprowadzająca ocenę bezpieczeństwa produktu gotowego może ocenić ryzyko występowania zagrożenia dla konsumentów. Śladowe ilości zanieczyszczeń pochodzić mogą z wielu różnych źródeł (surowców). Dla niektórych substancji (np. nitrozoamin) ocenę należy wykonywać w oparciu o możliwość wystąpienia zanieczyszczeń dopiero w czasie. Kompleksowa analiza produktu kosmetycznego jako wyrobu gotowego na podstawie dostarczonej dokumentacji do użytych surowców kosmetycznych oraz wyniki badań dla produktu umożliwiają ocenę ryzyka oraz podjęcie decyzji co do bezpieczeństwa stosowania dla wskazanej grupy konsumentów. Brak współpracy pomiędzy dostawcą surowców a producentem kosmetyku (osobą odpowiedzialną) a także osobą odpowiedzialną a osobą przeprowadzającą ocenę bezpieczeństwa (Safety Assessorem) obniża jakość produktu oraz wpływa negatywnie na bezpieczeństwo produktu kosmetycznego.

Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Kosmetycznego" 1/2023