BIORETINOIDY – rosnący trend w erze nowych ograniczeń dla retinolu

Listopad 2025 roku to moment wejścia w życie nowych regulacji Unii Europejskiej, ograniczających dopuszczalne stężenia retinolu (Retinol) oraz jego estrów: octanu retinylu (Retinyl Acetate) i palmitynianu retinylu(Retinyl Palmitate) w kosmetykach. Rozporządzenie nie obejmuje retinalu (Retinaldehyde). Ograniczenia te wynikają z opinii Komitetu Naukowego ds. Bezpieczeństwa Konsumentów (SCCS),który uznał, że całkowite narażenie populacji na witaminę A (głównie z żywności oraz suplementów diety) może przekraczać zalecane wartości.          

Za bezpieczne uznano następujące stężenia:

do 0,05 % równoważnika retinolu (RE) w produktach do ciała,

do 0,3 % (RE) w innych produktach niespłukiwanych i spłukiwanych.

Jak wskazuje rozporządzenie Komisji (UE) 2024/996:

„Ponadto należy umieścić ostrzeżenie, aby poinformować konsumentów już narażonych na witaminę A z żywności i suplementów diety o możliwości nadmiernego narażenia w wyniku stosowania takich związków” [1].

Okres przejściowy:

Od 1 listopada 2025 r. obowiązywać będzie zakaz wprowadzania na rynek nowych produktów przekraczających powyższe stężenia, natomiast od 1 maja 2027 r. nastąpi ich całkowite wycofanie.

Choć udział kosmetyków w ogólnej ekspozycji organizmu na witaminę A jest niewielki, nowe przepisy mogą wprowadzić istotne zmiany w branży. Dla części producentów oznacza to konieczność reformulacji, dla innych impuls do poszukiwania nowych, innowacyjnych rozwiązań.

Ewolucja retinoidów

Retinoidy to szeroka grupa biologicznie czynnych związków, które wykazują zdolność do aktywowania receptorów retinoidowych (RAR/RXR). Obejmują one zarówno naturalne, a także syntetyczne pochodne witaminy A. Wraz z rozwojem wiedzy o mechanizmach działania oraz funkcjach retinoidów, zaczęto opracowywać coraz nowsze cząsteczki. Początkowo bazowano na strukturach naturalnie występujących w organizmie (np.  retinol, retinal, kwas retinowy), które następnie stały się inspiracją do tworzenia kolejnych wariantów o zbliżonym profilu biologicznym. Z czasem projektowano również związki o całkowicie odmiennej budowie cząsteczki, ale wciąż zachowujące powinowactwo do receptorów. Dalszy kierunek rozwoju, to nie tylko chemiczne modyfikacje cząsteczek, to przede wszystkim balans pomiędzy skutecznością składnika, a bezpieczeństwem dla skóry. Poszukiwania tej równowagi kierują specjalistów w stronę bioretinoidów – substancji inspirowanych retinoidami, ale pochodzenia naturalnego, o łagodniejszym działaniu.

Mechanizmy działania – rola receptorów RAR/RXR

Mechanizm działania retinoidów ściśle związany jest z ich zdolnością do aktywacji receptorów jądrowych.Po przeniknięciu do wnętrza keratynocytu cząsteczka retinoidu przemieszcza się do jądra komórkowego, gdzie wiąże się z odpowiednim receptorem, inicjując szereg reakcji transkrypcyjnych, prowadzących do ekspresji genów.

Wyróżnia się dwa główne rodzaje receptorów:

RAR (ang. retinoic acid receptors) typu α, β, γ

RXR (ang. retinoic X receptors)typu α, β, γ.

Retinoidy wykazują selektywność względem tych receptorów. Niektóre z nich wiążą się wyłącznie z receptorami RXR (beksaroten), inne wyłącznie z RAR (tretynoina, izotretynoina,tazaroten), a część działa na oba typy jednocześnie (alitretynoina). Rozmieszczenie receptorów również nie jest równomierne. Największe ich stężenie obserwuje się w komórkach skóry, zwłaszcza w naskórku, który stanowi główny cel działania retinoidów. Dominującą rolę pełni receptor RAR-γ, odpowiadający za końcowe różnicowanie keratynocytów i większość efektów klinicznych terapii retinoidowych.

Warto jednak podkreślić, że nadmierna aktywacja receptorów RAR, zwłaszcza RAR-γ, może prowadzić do niepożądanych efektów, takich jak podrażnienie, rumień, suchość skóry czy jej nadmierne złuszczanie.

Bioretinoidy

Bioretinoidy to substancje pochodzenia naturalnego lub pozyskiwane biotechnologicznie, których aktywność biologiczna koncentruje się wokół receptorów RAR i RXR oraz na modulacji ekspresji genów odpowiedzialnych za keratynizację, syntezę kolagenu czy proliferację keratynocytów.

Bioretinoidy to nie tylko odpowiedź na zmieniające się przepisy, ale także szansa na rozwój  nowej generacji preparatów łączących skuteczność klasycznych retinoidów z łagodniejszym profilem działania. Jest to także kluczowa część trendu składników inspirowanych naturą, oferując wysokie bezpieczeństwo i zgodność z zasadami zrównoważonego rozwoju.

Jednym z istotnych wyzwań w formułowaniu produktów z retinolem i jego pochodnymi jest ich stabilność. Klasyczne formy witaminy A są lipofilne, a więc podatne na utlenianie, co może prowadzić do szybkiego spadku aktywności w gotowym produkcie. Bioretinoidy natomiast wykazują wysoką stabilność oraz dobrą kompatybilność z pozostałymi składnikami, co umożliwia tworzenie wielokierunkowych formulacji. Dla konsumenta oznacza to szerszy wybór skutecznych alternatyw.

Synergia działania

Bioretinoidy mogą także wzmacniać działanie klasycznych retinoidów, umożliwiają uzyskanie porównywalnych efektów przy znacznie niższych dawkach czystego retinolu. Dzięki synergii działania poprawia się komfort stosowania, zmniejsza ryzyko podrażnień i zaczerwienień skóry, a przy tym zachowana jest pełna skuteczność. Dodatkowo wspierają kuracje retinolowe u osób z wrażliwą skórą, stopniowo budując tolerancję i umożliwiając bezpieczne stosowanie produktów w dłuższej perspektywie.

Retinol vs. Bakuchiol

Retinol to wciąż jeden z najważniejszych składników aktywnych na rynku kosmetycznym. Jest dobrze przebadany, skuteczny, a przede wszystkim rozpoznawalny przez konsumentów. Najczęściej stosowany w formulacjach o działaniu przeciwstarzeniowym oraz przeciwtrądzikowym.

Jednocześnie, retinoidy mają swoje pewne ograniczenia, głównie ze względu na potencjał drażniący, co zwiększa zainteresowanie alternatywami o podobnym profilu działania, ale lepszej tolerancji skórnej.

Najbardziej znanym przykładem takiej substancji jest bakuchiol, roślinny składnik pozyskiwany z nasion Psoralea corylifolia, uznawany za pioniera trendu bioretinoidów. Choć nie przypomina retinolu pod względem strukturalnym, ma jego funkcjonalność. W pewnym badaniu klinicznym wykazano, że bakuchiol przynosi porównywalne efekty w redukcji zmarszczek i przebarwień co retinol, ale przy znacznie mniejszym ryzyku podrażnień. Wyniki te potwierdzają fakt, że bakuchiol może stanowić skuteczną i łagodniejszą alternatywę dla klasycznych retinoidów [3]. Bakuchiol, mimo że nadal cieszy się dużą popularnością, można uznać za surowiec już dojrzały rynkowo – obecny w wielu gotowych formulacjach i komunikacjach marketingowych.

Bioretinoidy, przegląd surowców i technologii

Karotenoidy – naturalne prekursory witaminy A

Karotenoidy to związki organiczne pochodzenia naturalnego, pełniące w przyrodzie rolę barwników roślin, alg oraz niektórych mikroorganizmów. W kontekście bioretinoidów szczególne znaczenie mają karoteny (β-karoten) oraz ich tlenowe pochodne ksantofile (luteina, astaksantyna). β-karoten, nazywany prowitaminą A, w organizmie ulega konwersji do retinolu, niestety w skórze proces ten jest dość mocno ograniczony. Mimo to karotenoidy same w sobie wykazują działanie podobne do retinoidów (wsparcie odnowy komórkowej oraz syntezy kolagenu).

Olejowe źródła karotenoidów

Wysoką zawartością karotenoidów charakteryzują się wybrane oleje roślinne.
Na szczególną uwagę zasługuje olej z nasion dzikiej róży, stanowiący naturalne bogactwo witaminy A. Zawiera on zarówno karotenoidy, jak i kwas trans-retinowy. Substancje te pozytywnie wpływają na wyrównanie kolorytu cery, redukują przebarwienia a ponad to działają regenerująco. Składniki te są delikatniejsze od klasycznych retinoidów i nie powodują przesuszenia skóry.

Równie cennym surowcem jest olej z owoców rokitnika, wyróżniający się jedną z najwyższych zawartości β-karotenu spośród naturalnych olejów roślinnych. W badaniach ocenianych pod kątem zawartości karotenoidów to właśnie olej rokitnikowy uzyskał najwyższe wyniki, co potwierdza jego potencjał jako źródło prowitaminy A w produktach kosmetycznych. W pielęgnacji jest szczególnie polecany do cer pozbawionych blasku i zdrowego kolorytu.

Aktywne składniki z mikroalg

Rozwój biotechnologii kieruje naukowców w stronę bardziej zrównoważonych źródeł pozyskiwania karotenoidów, takich jak mikroalgi. To właśnie one stanowią dziś jedno z kluczowych laboratorów natury. Ich niezwykłe zdolności do biosyntezy i akumulacji licznych związków o strukturze i aktywności zbliżonej do retinoidów stanowią intensywne źródło eksploracji.

Dunaliella salina to jednokomórkowa zielona alga zasiedlająca wody o dużym zasoleniu. W warunkach intensywnego nasłonecznienia syntetyzuje zwiększone ilości karotenoidów, które pełnią funkcję ochronną przed działaniem słonej wody oraz promieniowaniem. Ekstrakt z Dunaliella salina znajduje zastosowanie w kosmetykach ze względu na swoje działanie regenerujące, antyoksydacyjne i przeciwstarzeniowe. Wyizolowane pochodne karotenoidów wykazują zdolność neutralizowania wolnych rodników i rozjaśniają koloryt skóry. Dzięki naturalnej odporności algi na promieniowanie UVA/UVB, pozyskiwane składniki często wykorzystywane są w preparatach ochrony przeciwsłonecznej.

Apokarotenoidy

Apokarotenoidy to naturalne pochodne karotenoidów, powstające w wyniku ich rozkładu. Należą do grupy związków bioaktywnych, strukturalnie lub funkcjonalnie zbliżonych do klasycznych retinoidów, ale o zdecydowanie łagodniejszym profilu działania.

Jednym z najlepiej przebadanych źródeł tych związków jest mikroalga Chlorella vulgaris, z której pozyskiwane są apokarotenoidy ksantofilu, nazywane w literaturze (ang. microalgae-derived bioretinoid, MBR). W praktyce działają one jak strukturalne analogi kwasu retinowego. W badaniach klinicznych apokarotenoid ksantofilu pochodzący z Chlorella vulgaris wykazał się dużo lepszym działaniem pod względem proliferacji komórek, redukcji melaniny i modulacji macierzy zewnątrzkomórkowej (ang. extracellular matrix, ECM), extracellular matrix), w porównaniu do retinolu oraz bakuchiolu. W badaniach in vivo MBR poprawiał strukturę skóry, jej jędrność i pigmentację, wykazując wyniki porównywalne z retinolem.  Co więcej, w połączeniu z retinolem działał synergicznie jako tzw. booster retinolu zwiększając jego efektywność [7]. Jego skuteczność to zasługa selektywnej modulacji receptoru RAR, częściowo aktywując tylko izoformę RAR – β w sposób zależny od dawki. Ta selektywność daje zadowalający efekt bez nadmiernej stymulacji. Wyniki te stanowią obiecującą alternatywę dla tradycyjnych retinoidów lub jako połączenie z retinolem.

Biksyna

Biksyna to apokarotenoid naturalnie występujący w nasionach drzewa Bixa orellana znanego, jako annato. W surowcu tym biksyna stanowi około 80 % wszystkich karotenoidów.

Ten pomarańczowo-czerwony barwnik wykazuje silne właściwości antyoksydacyjne oraz przeciwzapalne. Badania nad ekstraktami Bixa orellanawykazały, że związek działa hamująco na aktywność lipazy wytwarzanej przez bakterie Cutibacterium acnes, co prowadzi do zmniejszenia produkcji wolnych kwasów tłuszczowych w łoju oraz normalizację procesów keratynizacji.Dzięki temu biksyna może być z powodzeniem wykorzystywana w pielęgnacji łagodzącej objawy trądziku, a także jako wsparcie terapii retinoidwowych, ze względu na swój  potencjał przeciwstarzeniowy, a także działanie ochronne przed promieniowaniem UV [13]. Choć dotychczas brak jest jednoznacznych dowodów potwierdzających zdolność do aktywacji receptorów RAR/RXR, biksyna stanowi interesujący kierunek dalszych badań nad potencjalnym zastosowaniem substancji, jako bioretinoid.

Zielony retinol

Bidens pilosa (Picão Preto) czyli uczep owłosiony to roślina pochodząca z Ameryki Południowej, często określana mianem „zielonego retinolu”, ze względu na podobieństwo działania do pochodnych witaminy A. Badania nad ekstraktem sugerują, że jego retinoido-podobne efekty mogą wynikać w dużej mierze z obecności fitolu (acyklicznego związku izoprenoidowego). Działa on jako naturalny ligand dla receptora RXR, selektywnie wpływając na jego ekspresję, przy minimalnym oddziaływaniu na receptor RAR. Dodatkowo obecność długołańcuchowych kwasów tłuszczowych (palmitynowy, oleinowy, linolowy i linolenowy) wspiera działanie fitolu. Modulacja receptora RXR przekłada się na korzystny wpływ ekstraktu na składniki macierzy zewnątrzkomórkowej skóry (ECM). Po zastosowaniu ekstraktu obserwowano wzrost syntezy kolagenu o 21–32% oraz elastyny o ok. 25%, co pokazuje, że ekstrakt działa w sposób zbliżony do klasycznych retinoidów, wspierając regenerację i właściwości przeciwstarzeniowe skóry [14].

Peptydy

Kolejną interesującą grupą składników są peptydy zdolne do modulowania sygnałów szlaków retinoidowych. Jednym z takich przykładów jest heterofilina B – cykliczny peptyd naturalnie występujący w roślinie o nazwie Pseudostellaria heterophylla, znanej również jako żeń-szeń książęcy (Prince Ginseng, Tai zi shen). Roślina ta, od wieków stosowana w tradycyjnej medycynie chińskiej i ceniona za swoje właściwości adaptogenne, stanowi unikalne źródło tego związku.

Ekstrakt standaryzowany na zawartość heterofiliny B wykazuje dobrą stabilność i biodostępność. Dzięki wysokiej koncentracji tego peptydu oraz jego efektywnemu działaniu możliwe jest stosowanie znacznie niższych dawek w porównaniu z klasycznymi alternatywami retinoidów, przy jednocześnie utrzymanej wysokiej skuteczności.

Badania wykazały, że ekstrakt z P. heterophylla zwiększa ekspresję kluczowych enzymów uczestniczących w metabolizmie retinolu oraz aktywność receptora RAR-γ. W efekcie komórki skuteczniej wykorzystują retinol dostępny endogennie, a zwiększona stymulacja receptora wpływa korzystnie na prawidłowe funkcjonowanie  bariery naskórkowej.

W modelach in vitro wykazano także, że ekstrakt pobudza aktywność fibroblastów oraz reaktywuje ekspresję genów odpowiedzialnych za syntezę kolagenu i elastyny.

W badaniach klinicznych odnotowano szybszą redukcję zmarszczek niż w przypadku retinolu, a także działanie porównywalne do bakuchiolu w zakresie poprawy jędrności i blasku skóry.

Podsumowanie

W obliczu zmieniających się regulacji bioretinoidy idealnie wpisują się w trend poszukiwania zamienników dla tradycyjnych retinoidów, stanowiąc kolejny etap ich ewolucji. Rosnące zainteresowanie tymi składnikami wynika nie tylko z potrzeby dostosowania się do prawa, ale także świadomość konsumentów, którzy coraz częściej sięgają po naturalne, ale przebadane składniki. Nieustanne poszukiwania skutecznych, a jednocześnie łagodnych substancji działających przeciwstarzeniowo i przeciwtrądzikowo sprawiają, że bioretinoidy stają się ważnym kierunkiem rozwoju. Łącząc naukę z naturą, stanowią inspirację do tworzenia nowych produktów, które odpowiadają zarówno na potrzeby skóry, jak i współczesnych oczekiwań rynku.