Cytrusowe olejki eteryczne – wybrane aspekty bezpieczeństwa

Problem alergii na olejek pomarańczowy stanowią produkty oksydacji limonenu, które są odpowiedzialne za działanie uczulające. Z tego względu, zgodnie z zaleceniami IFRA w olejkach eterycznych bogatych w limonen powinno się monitorować poziom nadtlenków i utrzymywać go na możliwie najniższym poziomie poprzez stosowanie przeciwutleniaczy. Z uwagi na brak właściwości mutagennych i wyniki badań wskazujących na potencjał przeciwnowotworowy olejku pomarańczowego i jego głównego składnika – limonenu, nie jest spodziewane jego działanie rakotwórcze. Co ważne, olejek ze słodkiej pomarańczy nie działa teratogennie ani fototoksycznie. Ponadto, olejek pomarańczowy posiada status GRAS (Generally Recognized as Safe – substancja powszechnie uznana za bezpieczną) jako składnik przeznaczony do spożywania przez ludzi.

Z kolei olejki z pomarańczy gorzkiej (Citrus aurantium L. subsp. amara L., Citrus aurantium L. subsp. aurantium) mogą występować pod następującymi nazwami INCI: Citrus Aurantium Amara Peel Oil (olejek ze skórki pomarańczy), Citrus Aurantium Amara Flower Oil (olejek z kwiatów), Citrus Aurantium Amara Leaf/Twig Oil (olejek z liści i gałązek). Głównymi składnikami olejku ze skórki gorzkiej pomarańczy jest limonen, myrcen oraz linalol. Olejek ten charakteryzują podobne cechy toksykologiczne jak w przypadku olejku ze słodkiej pomarańczy, w zakresie działania drażniącego, alergizującego, mutagennego, teratogennego czy rakotwórczego. Kluczową różnicą pomiędzy tymi olejkami jest możliwość działania fototoksycznego olejku z gorzkiej pomarańczy. Wynika to z obecności bergaptenu, epoksybergamotyny i psoralenu, które należą do grupy furanokumaryn i są fototoksyczne. Co istotne, furanokumaryny znajdują się w Załączniku II (wykaz substancji zakazanych w produktach kosmetycznych) Rozporządzenia (EC) 1223/2009 – Furokumaryny (na przykład trioksysalen (INN), 8-metoksypsoralen, 5-metoksypsoralen; pozycja 358) z wyjątkiem ilości normalnie zawartych w wyciągach naturalnych. W produktach do opalania i produktach ochronnych zawartość furokumaryn nie może przekraczać 1 mg/kg.

Popularne w kosmetyce są także olejki z pomarańczy bergamotki (bergamoty), Citrus aurantium bergamia, Rutaceae. Oprócz właściwości zapachowych olejek bergamotkowy pełni także rolę składnika aktywnego w kosmetyce. Jest on bowiem wykorzystywany w kosmetykach do skóry tłustej i trądzikowej, ponieważ ogranicza łojotok. Wykazuje również działanie dezodoryzujące. Nazwy INCI olejków bergamotowych to m.in.: Citrus Aurantium Bergamia Peel Oil, Citrus Aurantium Bergamia Oil, czy też Citrus Bergamia Peel Oil Expressed. Olejek ze skórki owoców bergamotki zawiera głównie limonen, octan linalilu, linalool, sabinen oraz mniejsze ilości bergamotyny i bergaptenu. Natomiast skład olejku otrzymywanego z epikarpu może wyglądać następująco: około 35–45% octanu linalilu, ok. 6% linalolu, D-limonen, DL-limonen i bergapten. Istotna jest również metoda pozyskiwania olejku. Olejki otrzymywane metodą wytłaczania na zimno oraz tłoczenia zazwyczaj mają w składzie więcej składników fototoksycznych aniżeli olejki destylowane parą wodną. Generalnie olejek ze skórki i epikarpu limonki cechuje się niską toksycznością oralną i dermalną. Ponadto nie wykazano działania mutagennego, a także nie jest spodziewane jego działanie rakotwórcze. W literaturze istnieją natomiast opisy przypadków pacjentów z alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry spowodowanym olejkiem bergamotkowym. Ze względu na obecność furanokumaryn olejek ten może działać fotouczulająco. Zgłaszano poważne skutki fototoksyczne dla olejku bergamotowego u bezwłosych myszy, świń i ludzi korzystających z symulowanego lub naturalnego światła słonecznego. Dlatego też podczas stosowania tego olejku należy chronić skórę przed słońcem. Ponadto bergapten zawarty w olejku jest fotorakotwórczy. Natomiast przy braku promieniowania UV olejek bergamotkowy nie działa rakotwórczo, co więcej filtry przeciwsłoneczne już w niskim stężeniu mogą całkowicie hamować fotokancerogenność wywołaną przez bergapten. Co ważne, olejki eteryczne z owoców bergamoty znajdują się na liście GRAS wydanej przez FDA (Food and Drug Administration – Agencja Żywności i Leków) ze względu na ich wykorzystanie w żywności przeznaczonej do spożycia przez ludzi.

Olejki cytrynowe

W przypadku olejków cytrynowych mamy do dyspozycji głównie jeden gatunek cytryny – cytrynę zwyczajną, Citrus limon (L.), Rutaceae. Olejki cytrynowe są bardzo powszechnie stosowane w kosmetyce, perfumiarstwie, aromaterapii i przemyśle spożywczym. Działają tonizująco, ścigająco, ujędrniająco, antyseptycznie, przeciwtrądzikowo, antycellulitowo i rozjaśniająco na skórę. Citrus Limon Peel Oil to olejek ze świeżej skórki cytryny, Citrus Limon Fruit Oil – olejek z owoców, a Citrus Limon Flower/Leaf/Stem Oil – olejek z kwiatów, liści oraz łodyg.

Jeżeli chodzi o olejek ze skórki cytryny (INCI: Citrus Limon Peel Oil) to składa się on przede wszystkim z limonenu (na poziomie 64.0–70.5%), a także β -pinenu, γ-terpinenu, geranialu, α-pinenu, sabinenu, β-myrcenu i neralu. Jego toksyczność po podaniu doustnym i dermalnym jest niska. W formie nierozcieńczonej olejek ten może podrażniać skórę. Działanie alergizujące jest analogiczne jak w przypadku olejku pomarańczowego, tj. w formie nieutlenionej nie jest on uczulający, natomiast główną przyczynę alergii stanowią produkty utleniania limonenu. Olejek cytrynowy nie jest genotoksyczny ani rakotwórczy, natomiast niska toksyczność rozwojowa (+)-limonenu, β-pinenu, α-pinenu i sabinenu sugeruje, że olejek ten nie jest niebezpieczny w trakcie ciąży. Istnieje niskie ryzyko działania fototoksycznego olejku ze względu na zawartość bergaptenu. W literaturze istnieją opisy przypadków reakcji fototoksycznych na olejek ze skórki cytryny. Olejki eteryczne otrzymywane z cytryny zwyczajnej posiadają status GRAS.

Istnieje jeszcze wiele innych olejków eterycznych pozyskiwanych z gatunków pochodnych, których owoce przypominają wyglądem cytrynę zwyczajną. Jednym z nich jest cedrat (cytron), Citrus medica L. var. vulgaris, Rutaceae, którego olejki występują pod nazwami INCI: Citrus Medica Limonum Fruit Oil, Citrus Medica Limonum Peel Oil czy też Citrus Medica Peel Oil. Olejek z cedratu charakteryzuje się wysoką zawartością (+)-limonenu, a także β -pinenu, γ-terpinenu, geranialu, α-pinenu, sabinenu, β-myrcenu i neralu. Surowiec ten wykazuje działanie antyseptyczne, ujędrniające i antyoksydacyjne. Podobnie jak olejek z cytryny zwyczajnej, olejek z cedratu może nieść ze sobą ryzyko reakcji fototoksycznych ze względu na obecność furanokumaryn. W ostatnim czasie na popularności zyskały olejki z egzotycznych cytrusów pochodzących głównie z Azji, takie jak: olejek z yuzu, Citrus junos, Rutaceae (INCI: Citrus Junos Fruit Oil), olejek z natsumikan, Citrus natsudaidai, Rutaceae (INCI: Citrus Natsudaidai Peel Oil), jak również olejek z hyuganatsu, Citrus tamurana, Rutaceae (INCI: Citrus Tamurana Peel Oil).

Olejki limonkowe

Limonka, limetka, limeta kwaśna (Citrus aurantifolia) to kolejny gatunek rośliny z rodziny rutowatych, którego owoce są surowcem wykorzystywanym do otrzymywania olejków eterycznych. Olejki limonkowe znajdują zastosowanie głównie w preparatach przeciwtrądzikowych, anty-cellulitowych i rozjaśniających skórę, działają antyseptycznie, ujędrniająco oraz antyoksydacyjnie. Do dyspozycji mamy wiele rodzajów olejków z limonki: Citrus Aurantifolia Fruit Oil – jest olejkiem eterycznym otrzymywanym z owoców limonki, Citrus Aurantifolia Peel Oil Distilled – to z kolei olejek destylowany z kwaśnych epikarpów po wyciśnięciu soku z owoców, a Citrus Aurantifolia Oil – to olejek ze skórki.

Główną składową olejków limonkowych stanowi limonen. Skład olejków będzie różny nawet w zależności od użytej metody pozyskiwania. Przykładowo olejek eteryczny ze skórki limonki otrzymywany poprzez destylację będzie zawierał głównie limonen, 1,8-cyneol, α-terpineol, γ-terpinen i terpinolen. Natomiast gdy olejek z tej samej części rośliny zostanie uzyskany za pomocą wyciskania, będzie on zawierał przede wszystkim limonen, β-pinen oraz γ-terpinen. Olejek limonkowy posiada bardzo podobny profil toksykologiczny do olejku cytrynowego. Charakteryzuje się niską toksycznością dermalną i doustną, brakiem mutagenności i teratogenności. W przypadku oddziaływania na skórę może ją umiarkowanie podrażniać, a działanie alergizujące występuje w przypadku utlenionych olejków. Ogólnie uważa się, że olejek limonkowy nie działa fototoksycznie. Teoretycznie istnieje niskie ryzyko takiego działania ze względu na zawartość bergaptenu w niektórych rodzajach olejku (w zależności od pochodzenia, bergapten wykryto m.in. w olejku limonkowym pochodzącym z Meksyku). Należy więc monitorować zawartość furanokumaryn w tego typu olejkach. Warto podkreślić, że olejki z limonki otrzymywane za pomocą destylacji z parą wodną zwykle nie zawierają substancji fototoksycznych. Surowce otrzymywane z limonki, w tym olejki, posiadają status GRAS.

Olejki eteryczne z gatunków pokrewnych dla limetki kwaśnej to Citrus latifolia,czyli limonka perska / lima Tahiti oraz Citrus depressa, zwana shikuwasą, zieloną limonką czy też mandarynką tajwańską. W skład olejku z limonki perskiej wchodzą przede wszystkim: limonen, β-pinen, γ-terpinen, p-cymen i α-pinen, a w mniejszych ilościach bergapten i inne fototoksyczne furanokumaryny. Natomiast olejek z mandarynki tajwańskiej będzie zawierał głównie limonen i γ-terpinen. Na etykietach kosmetyków opisane olejki znajdziemy pod nazwami INCI: Citrus Latifolia Peel Oil oraz Citrus Depressa Peel Oil.

Olejki mandarynkowe

Bardzo popularne na rynku surowców kosmetycznych są również olejki z różnych gatunków mandarynek. Składniki te cechują się działaniem przeciwdepresyjnym, relaksującym, antyseptycznym, ujędrniającym i przeciwutleniającym. Posiadają bardzo długą historię stosowania w różnorodnych kosmetykach, jak np. w preparatach antycellulitowych i przeciw przebarwieniom. W obrębie tej grupy mamy ogromne bogactwo gatunkowe, m.in. gatunki: Citrus clementina zwana klementynką, Citrus nobilis (mandarynka, tangor, świątynna pomarańcza), Citrus reticulata (mandarynka), Citrus tangerina (tangerynka)czy bardziej egzotyczny gatunek – Citrus unshiu (mandarynka Satsuma). Nazwy INCI olejków mandarynkowych to np.: Citrus ClementinaPeel Oil, Citrus Nobilis Peel Oil Expressed, Citrus Reticulata Peel Oil, Citrus Tangerina Peel Oil oraz Citrus Unshiu Fruit Oil.

Głównym składnikiem olejków mandarynkowych jest limonen. Zawierają one także duże ilości γ-terpinenu, α-pinenu, β-pinenu, β-myrcenu i p-cymenu, a także mniejsze stężenia bergamotyny oraz bergaptenu. Olejki te cechuje niska toksyczność, nie są genotoksyczne ani reprotoksyczne. Nie zawierają także znanych substancji rakotwórczych. Ponadto w testach skórnych na ludziach wykazano, że 8% olejek nie działał ani drażniąco, ani uczulająco na skórę. W badaniach nie odnotowano potencjału fototoksycznego dla olejku mandarynkowego, przyjmuje się, że zawartość furanokumaryn w tym olejku nie jest wystarczająca, aby wywołać reakcję fototoksyczną. Jednakże nie można całkowicie wykluczyć takiego działania. Warto podkreślić, że ze względu na wysoką zawartość limonenu olejek mandarynkowy w postaci utlenionej może uczulać skórę. Składnik ten znajduje się na liście GRAS ze względu na jego zamierzone zastosowanie w żywności przeznaczonej do spożycia przez ludzi.

Olejki grejpfrutowe

I na koniec grupa olejków pozyskiwanych z grejpfrutów, które są określane jako mieszańce pomarańczy olbrzymiej (Citrus maxima) i pomarańczy chińskiej (Citrus sinensis). Olejki grejpfrutowe są również powszechnie stosowane w przemyśle kosmetycznym i spożywczym. Działają rozjaśniająco na skórę, spowalniają procesy starzenia, hamują wydzielanie sebum, normalizują procesy rogowacenia, a także są silnymi antyoksydantami i chronią przed cellulitem. Olejki te otrzymywane są ze skórek owoców i występują zazwyczaj pod dwiema nazwami INCI: Citrus Paradisi Peel Oil oraz Citrus Grandis Peel Oil.

W skład chemiczny olejku grejpfrutowego wchodzą głównie limonen, beta-myrcen, alfa-pinen i sabinen. W surowcu tym obecny jest także bergapten oraz inne furokumaryny. Niska toksyczność doustna i dermalna olejku, a także brak działania mutagennego, rakotwórczego i toksycznego dla płodności oraz rozwoju sprawiają, że jest to jeden z bezpieczniejszych olejków eterycznych. Może działać nieznacznie drażniąco na skórę, a jego potencjalne efekty uczulające wynikają z procesów utleniania limonenu. Jednak ze względu na zawartość bergaptenu i innych związków z grupy furanokumaryn należy wziąć pod uwagę potencjalne ryzyko działania fototoksycznego tego olejku. Kończąc warto dodać, że olejek grejpfrutowy posiada status GRAS.

Podsumowanie

Podsumowując, cytrusowe olejki eteryczne są surowcami kosmetycznymi otrzymywanymi z różnych gatunków cytrusów, w tym: pomarańczy, cytryn, limonek, mandarynek i grejpfrutów. Stanowią cenne składniki nie tylko ze względu na swoje walory zapachowe, ale także z uwagi na wielokierunkowe działanie na skórę, takie jak antyoksydacyjne, rozjaśniające i antycellulitowe. Generalnie są to substancje o niskiej toksyczności, a większość z nich posiada status GRAS. Ich działanie alergizujące jest związane przede wszystkim z utlenianiem głównego składnika – limonenu, natomiast większość olejków cytrusowych w postaci nieutlenionej nie uczula. Główne ryzyko związane ze stosowaniem tych olejków wynika z ich potencjalnych właściwości fototoksycznych. Takie działanie mogą wykazywać olejki: z gorzkiej pomarańczy, bergamotowy, cytrynowy, cedratowy, limonkowy, mandarynkowy i grejpfrutowy. Dlatego korzystając z produktów kosmetycznych zawierających te olejki należy chronić skórę przed nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV i stosować ochronę przeciwsłoneczną.