Kryptonim #PPWR, czyli opakowania produktów kosmetycznych w przyszłości – część II. Wyzwania, przygotowania i perspektywa konsumenta

W poprzednim numerze ukazała się I część artykułu Kosmetycznych, dotyczącego właśnie projektowanych w UE przyszłych wymagań dotyczących opakowań, czyli rozporządzenia PPWR – dotyczącego opakowań i odpadów opakowaniowych. Omówiliśmy tam kluczowe z perspektywy branży kosmetycznej wymagania projektu.

W tej części chcemy się skupić na rozważaniach, jaki wpływ będzie miało na nas rozporządzenie, jakie są wyzwania i jak się przygotowywać.

W kolejnych częściach tematyki opakowaniowej zastanowimy się również, jak zwiększać recyklowalność opakowań kosmetyków i czy jesteśmy w stanie w większym stopniu zaangażować konsumenta do tych przygotowań i czy w ogóle jest to możliwe.

PPWR – wyzwania i szanse

Wspólny rynek czy krajowe opakowania?

Podstawą prawną projektu rozporządzenia PPWR, wynikającą z traktatu UE, jest jednolity rynek UE. Pozwoli to zapewnić w całej UE zasadę swobodnego przepływu opakowań, które spełniają wymogi zrównoważonego rozwoju i etykietowania określone w projekcie rozporządzenia. Harmonizacja wymogów dotyczących opakowań i gospodarki odpadami opakowaniowymi to szereg korzyści dla wszystkich uczestników rynku. Przede wszystkim dla wytwórców opakowań i produktów – prawdziwie wspólny rynek w całej UE. Łatwiej powinno być również konsumentom, jeśli wszystkie produkty w opakowaniach będą produkowane wg tych samych wymogów i tak samo oznakowane. Wspólne wymogi dotyczące recyklowalności mogą również zharmonizować stosowane technologie recyklingu i przyspieszyć rozwój technologii sortowania i recyklingu. Powinny również ułatwić recyklerom dostęp do lepszej jakości surowca wsadowego do recyklingu pokonsumenckiego – bo tylko taki uznawany jest za rzeczywisty recykling w projektowanych ramach prawnych dotyczących opakowań i odpadów opakowaniowych. Mnóstwo korzyści, o ile… instytucja UE nie zezwolą krajom członkowskim na wprowadzanie krajowych uregulowań. Tej pewności jeszcze nie mamy.

Oczywiście harmonizacja to również wyzwania. Na przykład przydatność do recyklingu opakowań oceniana będzie według zharmonizowanych kryteriów, spójnych w całej Europie. Nie znamy jednak dokładnych kryteriów, ani nie wiemy, kto będzie mógł takie oceny wykonywać. Ponadto przydatność do recyklingu, dziś oceniana na poziomie krajowym, będzie wg PPWR niezależna od stosowanych lokalnie technologii.

Niestety mimo daleko idącej harmonizacji, projekt rozporządzenia PPWR zawiera również propozycje, umożliwiające krajom członkowskim niektóre lokalne rozwiązania w zakresie oznakowania. Stanowią one ryzyko dla zachowania spójności rynku UE. Dotychczas niektóre kraje, jak Włochy i Francja (Triman), wdrożyły krajowe oznakowanie opakowań. Jeśli PPWR im tego nie zabroni, kraje o wyższych ambicjach środowiskowych będą dążyć do wprowadzania dodatkowych wymogów.

Kluczowe elemeny PPWR i wyzwania z nimi związane

Z perspektywy branży kosmetycznej kluczowymi wymogami, jakie wprowadza projekt rozporządzenia PPWR, są: recyklowalność opakowań, obowiązek użycia recyklatów, minimalizacja opakowań i ponowne użycie opakowań transportowych i zbiorczych.

Nawet w wersji podstawowej, przedstawionej przez Komisję i opisanej tutaj, branża kosmetyczna identyfikuje szereg wyzwań w realizacji wymogów PPWR. Są to:

• ryzyko standaryzacji opakowań, które może prowadzić do trudności w zachowaniu funkcjonalności niektórych opakowań, a także do eskalacji zjawiska podrabiania produktów oraz utraty wizerunku wielu produktów i marek,
• ryzyko braku wykonalności niektórych rozwiązań (np. z powodu braku dostępności recyklatów odpowiedniej jakości lub braku odpowiedniej infrastruktury dla sortowania i recyklingu niektórych opakowań – szczególnie małych, jak produkty do makijażu),
• ryzyko utraty niektórych funkcjonalności i kategorii opakowań, a więc i produktów, jeśli dla tej kategorii nie będzie możliwe opracowanie opakowania nadającego się do recyklingu,
• ryzyko braku akceptacji pewnych rozwiązań przez konsumentów (gorsza funkcjonalność i estetyka opakowań, mniej czytelne oznakowanie w wyniku minimalizacji, widoczne różnice jakości opakowań z recyklatami, standaryzowane, mało atrakcyjne opakowania, wzrost cen, utrata identyfikacji ulubionych produktów),
• ryzyko większego wpływu niektórych rozwiązań na środowisko, mimo ich zgodności z PPWR (minimalizacja pustej przestrzeni, prowadząca do wysyłki pojedynczych produktów w osobnych opakowaniach, cele dot. ponownego użycia i ponownego napełniania),
• ryzyko niepełnej harmonizacji rynku UE, np. oznakowanie i systemy recyklingu regulowane lokalnie),
• ryzyko nieosiągnięcia celów recyklingu nałożonych na kraje członkowskie, w wyniki braku zapisów regulacyjnych wspierających recykling chemiczny.

Regulator zdaje sobie sprawę z wyzwań, dlatego założeniem PPWR jest, aby wymogi wdrażane były stopniowo. Dla większości wymogów przewidziano terminy przejściowe (2030 i 2040 rok), a niektóre szczególnie wymagające elementy, jak przydatność opakowań do recyklingu czy wymagane poziomy recyklatów wdrażane są stopniowo, poczynając od łagodniejszych kryteriów i niższych poziomów.

Surowe wymagania środowiskowe hamulcem dla innowacyjności?

Spodziewamy się rewolucji w opakowaniach kosmetyków – wie o tym każdy w branży. Surowe wymagania projektu rozporządzenia PPWR budzą naturalne obawy branży kosmetycznej. PPWR może bowiem doprowadzić do standaryzacji opakowań, zahamować innowacyjność i zmniejszyć konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw na rynkach światowych. Jednak czy tak na pewno będzie?

We wczesnych latach 90. XX w. w ekonomii została sformułowana tzw. hipoteza Portera, która stwierdza, że odpowiednie, restrykcyjne przepisy środowiskowe stymulują innowacje technologiczne. Względy rynkowe, konsumenckie, optymalizacja zysków, minimalizacja ryzyka czy też funkcjonowanie przedsiębiorstwa w trybie „business as usual” sprawiają, że innowacji technologicznych, które przyczyniają się do ochrony środowiska powstaje relatywnie mało i stać na nie głównie liderów. Zaś dla rzeczywistej transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym potrzebna jest masa krytyczna i udział wszystkich. Czas, gdy innowacje środowiskowe podejmują wyłącznie liderzy, mija. Wymagająca polityka ochrony środowiska, obejmująca wszystkich przedsiębiorców w taki sam sposób – może, zgodnie z Hipotezą Portera – stanowić siłę napędową innowacyjnych, choć wymuszonych działań. Może więc nowe, restrykcyjne wymogi rozporządzenia PPWR staną się dla niektórych przedsiębiorców szansą na zwiększenie konkurencyjności poprzez kreatywność i wyjście „poza schemat”?

W projekcie rozporządzenia PPWR ustanowiono szczegółowe przepisy dotyczące opakowań innowacyjnych i pewne „ulgi” w stosowaniu wymogów. Na przykład dla takich opakowań wymogi dotyczące przydatności do recyklingu muszą być spełnione i udokumentowane dopiero po upływie 5 lat od pierwszego wprowadzenia do obrotu.

Warto jednak pamiętać, że „innowacyjne opakowanie” to nie takie, w którym innowacyjność oznacza jedynie poprawę prezentacji produktu. Innowacyjność może dotyczyć formy opakowania, wytwarzania przy użyciu nowych materiałów, w nowych procesach projektowych lub produkcyjnych, znacznej poprawy funkcji opakowania, jak zamykanie, ochrona produktu, oraz powinna skutkować wymiernymi korzyściami dla środowiska.

Jak przygotować się do PPWR?

Do wejścia w życie rozporządzenia PPWR mamy jeszcze kilka lat a w momencie przygotowania niniejszego artykułu nie są znane wszystkie szczegółowe wymagania. Wiele z rozporządzeń wykonawczych czy wytycznych uszczegóławiających przepisy zawarte w PPWR zostanie przyjęta przez Komisję na etapie późniejszym. W tym momencie wciąż nie jest znana ich treść.

Jednak nawet ogólne, znane w tej chwili wymogi projektu rozporządzenia PPWR – stanowią na tyle istotne wyzwanie, że zdecydowanie warto już teraz podejmować wstępne, rozpoznawcze działania.

Działania podejmowane dziś mogą przynieść szereg korzyści, takich jak np.:

• ułatwią dostosowanie się do coraz to ostrzejszych wymogów prawnych i pełną zgodność na późniejszym etapie,
• pozwolą rozłożyć w czasie koszty,
• pozwolą oszacować, które wymagania są lub będą najtrudniejsze w realizacji.

Należy pamiętać, że Komisja będzie sukcesywnie dokonywała oceny wykonalności niektórych rozwiązań, na przykład dostępności recyklatów. Wczesna identyfikacja problemów może ułatwić rewizję przepisów i dostosowanie do aktualnej sytuacji rynkowej i dostępności technologicznej. Właściwe zmapowanie wyzwań może także potencjalnie wpłynąć na szczegółowe rozwiązania dotyczące kryteriów przydatności do recyklingu, które Komisja ma wypracować, a proces ten musi objąć konsultacje z uczestnikami rynku.

Wobec tego jakie działania może firma podejmować już teraz, nie znając końcowych, szczegółowych wymagań PPWR? Takich działań jest wiele, ponieważ niektóre rozwiązania są przesądzone: przydatność do recyklingu, minimalizacja opakowań, użycie recyklatów czy ponowne użycie opakowań transportowych i zbiorczych.

Jak najszybciej warto podjąć następujące działała:

• analiza portfolio opakowań i ich poszczególnych elementów, w tym stosowanych materiałów, identyfikacja opakowań wielomateriałowych,
• wstępna ocenę recyklowalności opakowań – całego portfolio lub krytycznych opakowań, np. tych używanych w największej skali lub wstępnie ocenianych jako trudne w recyklingu,
• mapowanie dostępności recyklatów o pożądanej jakości – jakie materiały PCR (pochodzące z recyklingu pokonsumenckiego) i w jakiej jakości są dostępne?,
• mapowanie dostępnych technologii opakowań z wykorzystaniem recyklatów, które pozwolą na użycie również recyklatów innych, niż do kontaktu z żywnością (np. monomateriałowe laminaty wielowarstwowe),
• mapowanie łańcucha dystrybucji pod kątem możliwości zastosowania opakowań do ponownego użycia,
• mapowanie łańcucha wartości w celu pozyskiwania wiedzy i identyfikacji rozwiązań, które pozwolą spełnić wymogi PPWR, np. kontakty z sortowniami, recyklerami, projektantami opakowań, przystępowanie do platform dialogu, aktywne korzystanie z doświadczeń organizacji branżowych, które takie dialogi inicjują i wspierają,
• poszukiwanie rozwiązań „poza schematem” – np. przeformułowanie nie tylko opakowania, ale i formuły produktu dla minimalizacji lub nawet rezygnacji z opakowań niektórych kategorii produktów.

Być może te wczesne działania będą dla firm okazją do poszukiwania innowacyjności i rozwiązań, które nie tylko pozwolą spełnić wymagania rozporządzenia PPWR, ale także będą bardziej zrównoważone i wręcz wyprzedzą wymogi PPWR?

Już dziś obserwujemy na rynku bardzo wiele rozwiązań opakowań kosmetycznych, które są zgodne z hierarchią postępowania z odpadami, a nawet zgodne z nadchodzącym rozporządzeniem PPWR. Już dziś widzimy na rynku takie rozwiązania, jak np. opakowania zawierające więcej recyklatów PCR niż przewiduje rozporządzenie PPWR czy też systemy ponownego użycia opakowań transportowych. Jeszcze nie są one powszechne i nie wszystkie nadają się do zastosowania w wielkiej skali przez wszystkie firmy, ale mogą stanowić inspirację w trakcie przygotowań do realizacji wymogów PPWR.

Zmapowanie aktualnej sytuacji zgodnie z powyższymi rekomendacjami to początek działań w kierunku zrównoważonych opakowań. Co dalej – to decyzja każdej firmy. Można zacząć w różnych miejscach – od wprowadzenia opakowań recyklowalnych lub monomateriałowych. Można zacząć od zastosowania recyklatów w opakowaniach. Lub od pilotażowych opakowań zaprojektowanych pod kątem minimalizacji. Poniżej wybrane z wielu rozwiązań stosowanych przez firmy, już dostępnych na rynku.

Już dziś widzimy na rynku takie rozwiązania, jak np. opakowania zawierające więcej recyklatów PCR, niż przewiduje rozporządzenie PPWR, czy też systemy ponownego użycia opakowań transportowych. Jeszcze nie są one powszechne i nie wszystkie nadają się do zastosowania w wielkiej skali przez wszystkie firmy, ale mogą stanowić inspirację w trakcie przygotowań do realizacji wymogów PPWR.

Czy wszystkie rozwiązania się sprawdzają? Sztandarowym rozwiązaniem, które się nie sprawdziło, jest dodatek D2W do tworzyw sztucznych, który powodował degradację folii do małych fragmentów. Miało to przyspieszać degradację folii w sposób szybki i nieszkodliwy dla środowiska. Okazało się jednak, że D2W generuje powstawanie mikroplastików, a fragmenty folii zanieczyszczają środowisko i krajobraz. Na mocy dyrektywy SUP D2W i podobne dodatki zostały zakazane.

Jaki z tego morał? Wdrażając rozwiązania w zakresie zrównoważonych opakowań warto oceniać wszystkie lub co najmniej różne aspekty danego rozwiązania na środowisko. Czasem rozwiązanie idealne w jednym aspekcie może stanowić problem w innym. Opakowania nadające się do recyklingu (czyli zgodne z PPWR) niekoniecznie muszą mieć niski wpływ na środowisko.

Dobrym przykładem są opakowania z aluminium, wykorzystywane również jako opakowania kosmetyków. Z perspektywy cyrkularności, a więc również recyklingu są idealne, wieczne. Liczba zawrotów materiału jest praktycznie nieograniczona. Z perspektywy śladu środowiskowego – są najgorsze, jeśli energia używana do ich produkcji pochodzi ze źródeł konwencjonalnych.

PPWR a „sprawa polska”

Od początku prac nad PPWR wiadomo, że rozporządzenie to będzie dla firm operujących w Polsce podwójnym wyzwaniem.

Wynika to z faktu, że w Polsce wciąż nie został wdrożony tzw. pakiet dyrektyw Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP), czyli dyrektywy 2018/851[1] (zmieniającą dyrektywę ramową dyrektywę o odpadach) oraz dyrektywy 2018/852[2] (zmieniającą dyrektywę ws. opakowań i odpadów opakowaniowych). Dyrektywy te wprowadziły system ROP, który w praktyce realizuje zasadę „zanieczyszczający płaci”, gdzie w tym wypadku to wprowadzający do obrotu produkty w opakowaniach pokrywa koszty zagospodarowania powstających z nich odpadów. W praktyce oznacza to, że wprowadzając do obrotu opakowania, płacimy tyle, żeby wystarczyło na ich selektywną zbiórkę, sortowanie i recykling.

W Polsce – ponieważ pakiet dyrektyw, w tym nowe brzmienie minimalnych wymagań  w zakresie ROP z artykułu 8a dyrektywy ramowej o odpadach – nadal wprowadzający nie pokrywają pełnych kosztów zbiórki i przygotowania do recyklingu opakowań wprowadzanych na rynek.

Jest to szczególnie widoczne w przypadku tworzyw sztucznych. W raporcie Komisji Europejskiej[3] z 2023 r., Polska, została wskazana jako jeden 18 krajów UE, które nie spełnią założonych celów recyklingu, określonych w dyrektywach851/2018/WE oraz 852/2018/WE. Z raportu wynika, że zgodnie z oceną przeprowadzoną przez Europejską Agencję Środowiska ryzyko nieosiągnięcia celu dotyczącego recyklingu odpadów opakowaniowych na poziomie 65% do 2025 r. istnieje w przypadku 10 państw członkowskich: Bułgarii, Chorwacji, Cypru, Grecji, Węgier, Litwy, Malty, Polski, Rumunii, Słowacji.

Wiele krajów UE pracuje nad swoimi systemami rozszerzonej odpowiedzialności producenta i organizacji gospodarki odpadami od około 20 lat. Opłaty za wprowadzanie opakowań do obrotu są odpowiednio wysokie, aby pokryć koszty zagospodarowania odpadów, które z opakowań powstają. Można oczekiwać, że w tych krajach dostosowanie do wymogów PPWR będzie łatwiejsze. I to również dlatego niektóre kraje, jak Włochy, czy Francja, w trakcie prac nad PPWR wskazują, że rozporządzenie wyznacza zbyt mało ambitne cele w kierunku zrównoważonych opakowań.

O tym, jak bardzo niedofinansowany jest sektor recyklingu w Polsce, może świadczyć luka inwestycyjna zidentyfikowana przez Instytut Ochrony Środowiska w 2021 roku. Jej wysokość została określona na 25 mld PLN. Właśnie tyle Polska powinna przeznaczyć na inwestycje na przetwarzanie odpadów do 2034 roku.