Ile naprawdę wiemy o drogeryjnych bestsellerach, czyli o rzeczywistym działaniu kosmetyków antybakteryjnych

Podstawa to zrozumienie kluczowych pojęć. Zgodnie z definicją Encyklopedii PWN antyseptyczne środki, antyseptyki są to „substancje chemiczne zapobiegające zakażeniom przez niszczenie drobnoustrojów lub hamowanie ich namnażania i wzrostu”. Antyseptyki wykazują działanie bójcze dla drobnoustrojów (środki bakteriobójcze, wirusobójcze, grzybobójcze) bądź hamują wzrost i rozmnażanie drobnoustrojów (środki bakteriostatyczne, wirusostatyczne i grzybostatyczne[1]. Zgodnie z definicją Słownika języka polskiego PWN antybakteryjny, czyli przeciwbakteryjny oznacza „chroniący przed bakteriami, zwalczający bakterie”, natomiast bakteriostatyczny to „hamujący rozwój i rozmnażanie się bakterii”. Jaka jest między nimi podstawowa różnica? Składnik bakteriostatyczny hamuje rozwój bakterii, ale ich nie zabija w przeciwieństwie do składnika antybakteryjnego lub bakteriobójczego. W świecie kosmetycznym podstawową kwestią jest rozgraniczenie między produktami o działaniu antybakteryjnym a produktami biobójczymi. Na rynku znajdują się kosmetyki w formie płynów lub hydrożeli o wysokiej zawartości alkoholu, które mogą posiadać podobną recepturę, ale odmienne funkcje, przeznaczenie oraz inną skuteczność działania. Konsumenci zdążyli się już zorientować, że popularne płyny i żele do dezynfekcji rąk mogą być wprowadzone do obrotu jako produkty kosmetyczne bądź produkty biobójcze. Wspomniane grupy produktowe regulują dwa różne akty prawne. Na bazie aktualnej legislacji ostateczna klasyfikacja produktu jest zależna od składu, deklarowanego działania, przeznaczenia i sposobu prezentacji, w tym deklaracji marketingowej umieszczonej na etykiecie. Jednym słowem, kosmetyk może posiadać drugorzędowe działanie przeciwbakteryjne, rozumiane jako hamowanie namnażania się bakterii, ograniczenie ich liczby, ale nie działanie bójcze. Dlatego na etykiecie produktu kosmetycznego nie znajdziemy (nie powinniśmy znajdować) deklaracji działania dezynfekującego, bakteriobójczego czy wirusobójczego i sformułowań typu: „zabija 99,9% bakterii”, „niszczy bakterie i wirusy”, „skuteczny przeciwko koronawirusowi”.

Należy tutaj wspomnieć o nowych wytycznych dotyczących przepisów mających zastosowanie do środków do mycia rąk bez spłukiwania i środków do dezynfekcji rąk (m.in. żel, roztwór), które jednoznacznie rozgraniczają kosmetyczne i biobójcze żele wodno-alkoholowe [16]. Zostały one wprowadzone po to, aby konsumenci nie mieli wątpliwości, z jaką kategorią produktów mają do czynienia. Termin wejścia w życie nowych zaleceń ustalono na 1 kwietnia 2021 r. i dotyczy on produktów, które będą wprowadzane do obrotu po tej dacie, a wszystkie kosmetyczne żele wodno-alkoholowe, np. z deklaracją antybakteryjności, które zostaną wprowadzone do obrotu przed wspomnianym terminem, będą mogły pozostać na rynku do momentu wyprzedania lub upływu terminu ich ważności. Nie ma więc obowiązku wycofywania ich z rynku.

Zgodnie z treścią wytycznych na produktach kosmetycznych z powyższych kategorii nie wolno umieszczać następujących informacji:

• deklaracje:
– „antybakteryjny”, „zabija bakterie”, „przeciwwirusowy”, „skuteczny przeciwko koronawirusowi”, „zabija wirusy, wirusobójczy”, „hamuje”, „o właściwościach: anty-,przeciw-” i słowa mające to samo znaczenie;
– odniesienia do dezynfekcji, odkażania, dekontaminacji, sanityzacji i określenie „antyseptyczny”,
– „formuła WHO”, „antyCOVID-19/koronawirusowi/SARS”,
– wskazujące procent alkoholu w produkcie,
• słowne oraz graficzne odniesienia lub aluzje do:
– o choroby, pandemii, infekcji,
-np. grafiki korony
• bakterii wirusów, zarazków, grzybów, mikroorganizmów,
• bezpiecznych rąk,
• symboli znaku STOP, kiedy odnosi się do zapobiegania czy kontrolowania rozprzestrzeniania się choroby, infekcji czy drobnoustrojów; tarczy, która wskazuje na ochronę przed mikroorganizmami; czerwonego krzyżyka w kontekście medycznym oraz wszelkie grafiki związane ze szpitalem, pierwszą pomocą czy apteką.

Jak zatem produkt działający antybakteryjnie może nam pomóc w walce z wirusem?

Główne zalecenie WHO, jak i CDC (Centers for Disease Control and Prevention), dotyczące zmniejszenia ryzyka zarażenia i rozprzestrzeniania COVID-19, to częste i dokładne mycie rąk wodą z mydłem przez min. 30 sekund. To drugi najlepszy sposób zapobiegania chorobie COVID-19 zaraz po unikaniu kontaktu z wirusem. Koronawirus SARS-CoV-2 to wirus RNA osłonięty błoną tłuszczową (lipidową)[2]. Taka budowa pozwala ludziom znacząco zmniejszyć ryzyko zarażenia i rozprzestrzeniania się COVID-19 poprzez zwykłe mycie rąk wodą ze środkiem powierzchniowo czynnym. Warto podkreślić, że każde mydło działa pośrednio antywirusowo. W jaki sposób?

Kluczowym etapem w przypadku usuwania cząsteczek wirusa jest spłukanie go wodą. Jest ona uniwersalnym rozpuszczalnikiem, choć nie może bezpośrednio usuwać substancji hydrofobowych, takich jak lipidy, które często znajdują się na zabrudzonych dłoniach. Wśród pozostałych zanieczyszczeń znajdziemy złuszczone komórki naskórka, kurz i drobnoustroje, a także pozostałości innych kosmetyków. Aby się ich pozbyć, musimy podczas mycia rąk zastosować środki powierzchniowo czynne (surfaktanty, SPC). Do najpopularniejszych należą mydła, czyli sole wyższych kwasów tłuszczowych. Posiadają one budowę amfifilową, co oznacza, że zbudowane są z fragmentu hydrofilowego (lubiącego wodę) i hydrofobowego (nielubiącego wody)[3]. Taka budowa umożliwia proces mycia, czyli usuwania zanieczyszczeń. Mechanizm mycia polega na otaczaniu cząstek brudu przez hydrofobowe fragmenty SPC, co umożliwia oderwanie ich od powierzchni skóry. W ten sposób na zewnątrz cząstek brudu pozostaje fragment lubiący wodę, który pozwala spłukać zanieczyszczenia wodą. Dodatkowo produkty myjące często się pienią, ułatwiając tym samym rozprowadzanie składników myjących i usprawniając proces mycia. Zapewnia to również dłuższy kontakt środków myjących z zanieczyszczeniami, co z kolei ułatwia ich usuwanie[4]. Ten sam mechanizm dotyczy usprawnionego usuwania cząsteczek wirusów z dłoni podczas ich tradycyjnego mycia wodą z dodatkiem SPC.

Popularne produkty o działaniu antybakteryjnym

Rosnącą popularnością cieszą się tzw. mydła antybakteryjne, czyli produkty zawierające składniki ograniczające aktywność drobnoustrojów w sposób bezpośredni. Zwykłe mydło, kojarzone jest z produktem myjącym, które nie zawiera takich składników (lub zawierającym je tylko w niskich stężeniach, niezapewniających wystarczającej aktywności). Liczne publikacje naukowe podkreślają, że mydła antybakteryjne nie są bardziej skuteczne od tradycyjnych. W jednym z badań porównywano mydło antybakteryjne zawierające triclosan ze zwykłym mydłem i nie stwierdzono dodatkowych korzyści pierwszego z nich[5].

W momencie braku dostępności bieżącej wody alternatywę stanowią preparaty do dezynfekcji rąk oparte na alkoholu. Tego typu środki są jednak mniej skuteczne na zabrudzonych dłoniach. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca stosowanie płynów dezynfekujących na bazie alkoholu o zawartości min. 60%. Obecnie są one jedynym znanym sposobem na szybką i skuteczną dezaktywację szkodliwych mikroorganizmów występujących na dłoniach. Formulacje zaproponowane przez WHO opierają się na: 80% etanolu, 0,125% nadtlenku wodoru, 1,45% glicerolu i wodzie destylowanej lub 75% alkoholu izopropylowym, 0,125% nadtlenku wodoru, 1,45% glicerynie i wodzie destylowanej[6]. Dodatkowo badano również skuteczność wyżej wymienionych formulacji w przypadku wirusa SARS-CoV-2 – zaobserwowano jego skuteczną inaktywację po 30 sekundach[7].

Na skuteczność produktów do higieny i dezynfekcji rąk na bazie alkoholu wpływa wiele czynników; w tym rodzaj użytego alkoholu, jego stężenie, czas kontaktu ze skórą oraz to, czy ręce są mokre w momencie aplikacji. Jeśli dłonie wydają się suche po zaaplikowaniu produktu i jego rozprowadzaniu po skórze dłoni przez mniej niż 10-15 sekund, prawdopodobnie nałożono niewystarczającą ilość produktu[4].

Produkty biobójcze – regulacje prawne

Produkty do dezynfekcji są wyrobami biobójczymi podlegającymi procedurze rejestracji zgodnie z wymaganiami rozporządzenia 528/2012 z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie udostępniania na rynku i stosowania produktów biobójczych. Ich wprowadzenie do obrotu wymaga specjalnego pozwolenia. W Polsce organem, do którego składane są odpowiednie wnioski, jest Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (URPLWMiPB). Podstawowym obowiązkiem wnioskującego jest jednoznaczne wskazanie zastosowanych substancji aktywnych (bójczych), odpowiednie oznakowanie produktu, udokumentowanie bezpieczeństwa stosowania oraz skuteczności działania produktu gotowego. Kluczowe jest tutaj zastosowanie odpowiednich substancji aktywnych, które zgodnie z wymogami Komisji Europejskiej podlegają przeglądowi bezpieczeństwa i skuteczności. Musimy sprawdzić, czy substancja aktywna jest obecnie w procedurze przeglądu, została zatwierdzona, czy może odrzucona na poziomie legislacji biobójczej. Więcej informacji znajdziemy na stronie ECHA[17]. Zgodnie z danymi z 16 stycznia 2021 r. baza substancji aktywnych zawiera jedynie 37 pozycji dotyczących substancji stosowanych w produktach do higieny ludzi (kategoria PT01), przy czym część z nich nie ma statusu substancji zatwierdzonych do stosowania w tej kategorii. Wprowadzenie do obrotu kosmetyku do higieny rąk na bazie alkoholu zgodnie z rozporządzeniem 1223/2009 jest zdecydowanie prostsze i mniej czasochłonne, stąd obserwowana obecnie ogromna popularność produktów.

Mechanizmy działania składników o działaniu przeciwdrobnoustrojowym

Poza wspomnianymi alkoholami w preparatach antybakteryjnych do higieny („kosmetycznej”) i dezynfekcji rąk stosuje się szereg innych substancji czynnych. Najważniejsze z nich przedstawiono poniżej. Jakie są więc mechanizmy działania przeciwdrobnoustrojowego poszczególnych składników czynnych?

• alkohole: etanol (INCI: ALCOHOL, ALCOHOL DENAT.), propanol (INCI: PROPYL ALCOHOL), izopropanol (INCI: ISOPROPYL ALCOHOL) to najbardziej popularne składniki w preparatach do dezynfekcji i higieny rąk. Mogą być obecne osobno lub w kombinacji, np. etanol i izopropanol. Kluczowym aspektem jest finalne, sumaryczne stężenie alkoholu – zgodnie z danymi literaturowymi wykazują działanie dezynfekcyjne, jeśli ich stężenie wynosi co najmniej 70%. Ponadto cechuje je szerokie spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego przeciwko bakteriom, wirusom otoczkowym i grzybom, ale nie są sporobójcze, tj. nie zabijają form przetrwalnikowych. Alkohole w środkach do dezynfekcji rąk zastosowane w odpowiednim stężeniu zmieniają (denaturują) strukturę białek. Niszczą ścianę i błony komórek bakteryjnych oraz otoczkę lipidową wirusów (również koronawirusa), co skutkuje zahamowaniem ich metabolizmu i podziałów. W preparatach opartych na alkoholu często znajdują się również dodatki, np. glikol kaprylowy (INCI: CAPRYLYL GLYCOL), które poprzez wydłużenie czasu odparowywania alkoholu wzmacniają jego działanie [8]. W odniesieniu do alkoholi nie mamy obecnie uregulowanego ich stosowania w kosmetykach. Propan-2-ol oraz Propan-1-ol stanowią substancje zatwierdzone do stosowania w produktach biobójczych kategorii PT01. Etanol aktualnie podlega procesowi przeglądu zgodnie z legislacją biobójczą, jego stosowanie jest dozwolone,

• chlorheksydyna i jej pochodne (INCI: CHLORHEXIDINE, CHLORHEXIDINE DIACETATE, CHLORHEXIDINE DIGLUCONATE, CHLORHEXIDINE DIHYDROCHLORIDE) wykazują dobrą aktywność przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, nieco mniejszą aktywność przeciwko bakteriom Gram-ujemnym i grzybom, wirusom otoczkowym oraz minimalną aktywność przeciwko prątkom. Nie są sporobójcze. Mechanizm działania tej grupy związków polega na powinowactwie do błony cytoplazmatycznej i uszkodzeniu jej, co powoduje uwolnienie zawartości komórkowej. Taki sam sposób działania dotyczy lipidowych otoczek wirusów. Z reguły jednak chlorheksydyna działa wolniej niż alkohole. Użycie chlorheksydyny i jej pochodnych jest regulowane w kosmetykach zgodnie z aneksem V, poz. 42 – jej maksymalne stężenie w preparacie gotowym do użycia wynosi 0,3% w przeliczeniu na chlorheksydynę[4,8],

• chloroksylenol (INCI: CHLOROXYLENOL) jest pochodną fenolu. Co zaskakujące, jego mechanizm działania nie został dokładnie zbadany pomimo powszechnego stosowania. Ze względu na strukturę można przypuszczać, że będzie miał wpływ na ściany komórkowe drobnoustrojów oraz inaktywację enzymów bakteryjnych[4,8]. Jest regulowany zgodnie z aneksem V, poz. 26 – może być stosowany jako konserwant w maks. stężeniu 0,5% w produkcie gotowym do użycia. Nie jest ujęty w legislacji biobójczej jako substancja aktywna kategorii PT01,

• triklosan (INCI: TRICLOSAN) często stosowany w płynnych mydłach antybakteryjnych do rąk (kosmetykach). Wykazuje aktywność przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, natomiast jego działanie przeciwko bakteriom Gram-ujemnym oraz drożdżom jest zależne od formulacji produktu. Przykładowo triklosan w połączeniu z EDTA powoduje zwiększoną przepuszczalność zewnętrznej membrany komórki bakteryjnej. Triclosan ma zdolność przenikania do komórek bakteryjnych i wpływa na błonę cytoplazmatyczną oraz syntezę RNA, kwasów tłuszczowych i białek. W niskich stężeniach triclosan jest bakteriostatyczny ze względu na hamowanie pobierania niezbędnych składników odżywczych, natomiast w wysokich wykazuje właściwości bakteriobójcze spowodowane uwalnianiem składników komórki przez uszkodzoną błonę cytoplazmatyczną, doprowadzając do śmierci komórki poprzez koagulację i denaturację białek[9,10], Triclosan jest dozwolony do stosowania w kosmetykach – regulowany zgodnie z aneksem V, poz. 25 w maks. stężeniu 0,2% lub 0,3% (w zależności od kategorii produktowej). Jego bezpieczeństwo zostało oceniane przez Komitet SCCS czuwający nad bezpieczeństwem składników kosmetycznych (SCCS/1414/11). Zastosowanie triklosanu w maks. stężeniu 0,3% w produktach, takich jak pasty do zębów, mydła do rąk i do kąpieli, żele pod prysznic, dezodoranty (inne niż w aerozolu), pudry do twarzy i korektory, produkty do czyszczenia paznokci u dłoni i stóp przed użyciem preparatów do sztucznych paznokci, zostało uznane za bezpieczne, podobnie jak jego stosowanie w płynach do ust w maks. stężeniu 0,2%. Triclosan został negatywnie oceniony zgodnie z legislacją biobójczą – nie może być stosowany w produktach kategorii PT01 (decyzja wykonawcza Komisji (UE) 2016/110),

• triklokarban (INCI: TRICLOCARBAN) jest szczególnie aktywny wobec bakterii Gram-dodatnich, ale znacznie mniej aktywny w stosunku do bakterii Gram-ujemnych i grzybów. Uważa się, że działa poprzez adsorbowanie i niszczenie półprzepuszczalnego charakteru błony cytoplazmatycznej, co prowadzi do śmierci komórki[8]. Regulowany w produktach kosmetycznych zgodnie z aneksem III, poz. 100 – w produktach spłukiwalnych jego maks. stężenie w preparacie gotowym do użycia to 1,5% – oraz aneksem V, poz. 23 – stosowany jako konserwant w maks. stężeniu 0,2%. Częściej stosowany w mydłach w kostce. Nie jest ujęty w legislacji biobójczej jako substancja aktywna kategorii PT01,

• kationowe środki powierzchniowo czynne – charakterystyczna amfifilowość umożliwia tym związkom wchodzenie w reakcje z lipidową częścią błony komórkowej i poprzez zaburzenie jej funkcji mogą pośrednio wpływać na aktywność enzymów biorących udział w transporcie przez dwuwarstwę lipidową[11]:

– czwartorzędowe sole amonowe (CSA) są przede wszystkim bakteriostatyczne i fungistatyczne. Zastosowane w wysokich stężeniach mogą działać bakteriobójczo na niektóre organizmy. Są bardziej aktywne wobec bakterii Gram-dodatnich niż przeciwko Gram-ujemnych. CSA są stosunkowo słabo aktywne przeciwko prątkom i grzybom oraz wykazują większą aktywność przeciwko wirusom otoczkowym[4],

– chlorek, bromek i sacharynian benzalkonium (INCI: BENZALKONIUM CHLORIDE, BENZALKONIUM BROMIDE, BENZALKONIUM SACCHARINATE) – najpowszechniej stosowane składniki w preparatach antybakteryjnych, regulowane zgodnie z aneksem V, poz. 54 – maks. stężenie w preparacie gotowym do użycia wynosi 0,1% (w przeliczeniu na chlorek benzalkonium),

– bromki i chlorki alkilo (C 12-22) trimetylo-amonowe (INCI: CETRIMONIUM CHLORIDE, BEHENTRIMONIUM CHLORIDE, CETRIMONIUM BROMIDE, STEARTRIMONIUM BROMIDE, STEARTRIMONIUM CHLORIDE) zgodnie z aneksem V, poz. 44 – stosowane jako konserwanty w maks. stężeniu 0,1%. Możliwe jest także ich stosowanie do innych celów niż zahamowanie rozwoju drobnoustrojów w produkcie. W takim przypadku ich użycie reguluje aneks III, poz. 286 i 287. Kilka substancji z grupy kationowych środków powierzchniowo czynnych znajduje się aktualnie w procedurze przeglądu dla kategorii PT01.

• nadtlenek wodoru (INCI: HYDROGEN PEROXIDE) ma szerokie spektrum skuteczność przeciwko wirusom, bakteriom, drożdżom i zarodnikom bakterii, natomiast większą aktywność obserwuje się przeciwko bakteriom Gram-dodatnim niż Gram-ujemnym. H2O2 jest silnym utleniaczem –wytwarza wolne rodniki hydroksylowe, które atakują niezbędne składniki komórek, w tym lipidy, białka i DNA. W wielkim uproszczeniu nadtlenek wodoru wchodzi w reakcję z lipidami błony komórkowej i sprawia, że zawartość komórki bakteryjnej wydostaje się na zewnątrz – to stąd wynikają jego antyseptyczne właściwości[8]. Jego użycie w kosmetykach reguluje aneks III rozporządzenia 1223/2009, zgodnie z którym jego maks. stężenie w preparacie gotowym do użycia na skórę to 4% H2O2 obecnego lub uwolnionego. H2O2 jest substancją zatwierdzoną do stosowania w produktach biobójczych kategorii PT01.

• związki srebra stosowane często w formie nanocząstek. Mechanizm aktywności nanocząstek srebra nie jest jeszcze w pełni poznany, ale przypuszcza się, że wykazują one powinowactwo do pewnej grupy białek, powodując ich denaturację i utratę pełnionych funkcji. W ten sposób dochodzi do inaktywacji kluczowych białek enzymatycznych i do szybszej śmierci mikroorganizmu na skutek stresu oksydacyjnego. Inaktywacja enzymów przez jony srebra może przyczynić się także do zaburzenia transportu energii i metabolizmu komórkowego[12]. Kosmetyczne stosowanie nanosrebra jest w trakcie ponownej oceny przez Komitet SCCS. Chlorek srebra (INCI: SILVER CHLORIDE) osadzony na dwutlenku tytanu regulowany jest zgodnie z aneksem V, poz. 52 – maks. stężenie w produkcie gotowym wynosi 0,004% (w przeliczeniu na chlorek srebra). Chlorek srebra, azotan srebra znajdują się aktualnie w procedurze przeglądu dla kategorii PT01 produktów biobójczych.

• olejki eteryczne – wiele znanych olejków eterycznych wykazuje właściwości antymikrobowe. Przykładem są olejki otrzymywane z rozmarynu lekarskiego (ROSMARINUS OFFICINALIS), lawendy lekarskiej (LAVANDULA OFFICINALIS), tymianku pospolitego (THYMUS VULGARIS), eukaliptusa (EUCALYPTUS GLOBULUS), szałwii lekarskiej (SALVIA OFFICINALIS) i drzewa herbacianego (MELALEUCA ALTERNIFOLIA). Wykazują one działanie antybakteryjne[13]. Działanie przeciwwirusowe z kolei przypisuje się olejkom
eterycznym z melisy (MELISSA OFFICINALIS), szałwii krzewiastej (SALVIA FRUTICOSA), rozmarynu lekarskiego (ROSMARINUS OFFICINALIS), lawendy szerokolistnej/spika (LAVANDULA LATIFOLIA), manuka (LEPTOSPERMUM SCOPARIUM), a także olejkom: goździkowemu (EUGENIA CARYOPHYLLUS), eukaliptusowemu (EUCALYPTUS GLOBULUS) i lemongrasowemu (CYMBOPOGON CITRATUS). Już w 2008 r. badano działanie przeciwwirusowe kilku olejków eterycznych przeciwko wirusom z rodziny koronawirusów.
Dane literaturowe wskazują na działanie przeciwwirusowe olejków z wawrzynu szlachetnego (LAURUS NOBILIS), jałowca kolczastego ( JUNIPERUS OXYCEDRUS) oraz bioty/żywotnika wschodniego (THUJA ORIENTALIS[14]. Najważniejsze komponenty olejków eterycznych należą do substancji organicznych – terpenów. Liczne badania prowadzone z udziałem związków terpenowych izolowanych z różnych olejków eterycznych wykazały działanie bakteriobójcze lub bakteriostatyczne. Związki te jako substancje lipofilowe z łatwością przenikają przez ścianę i błonę komórkową, powodując zaburzenie integralności tych struktur, m.in. poprzez koagulację cytoplazmy, co ostatecznie prowadzi do lizy komórki bakterii. Działanie przeciwwirusowe składników olejków eterycznych obejmuje interakcje z lipidami kapsydu lub hamowania procesu adsorpcji wirusa lub jego replikacji[15]. Należy jednak pamiętać, że olejki eteryczne nie są w stanie całkowicie zastąpić składników o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, natomiast mogą skutecznie wspomagać i uzupełniać ich działanie, wzbogacając produkt kosmetyczny w walory zapachowe. Brak substancji tej kategorii ujętych jako składniki aktywne produktów biobójczych kategorii PT01.

Podsumowanie

Tworząc produkty tego typu, jak i decydując się na ich stosowanie, kluczowe wydaje się zrozumienie różnic w działaniu produktów kosmetycznych do higieny (z możliwą drugorzędową funkcją antybakteryjną) od produktów biobójczych (do dezynfekcji). Warto jednak podkreślić, że żadne produkty antybakteryjne w formie hydrożeli o wysokiej zawartości alkoholu nie zastąpią skuteczności przeciwdrobnoustrojowej dokładnego mycia rąk wodą z mydłem.

Bibliografia:
1. Zdzisława Otałęga (red. nacz.), „Encyklopedia biologiczna”, t. I, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
2. https://www.gov.pl/web/koronawirus/porady
3. http://www.kosmopedia.org/o_kosmetykach/co_jest_w_twoim_kosmetyku_/kosmetyki_myjace,2/
4. WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care: First Global Patient Safety Challenge Clean Care Is Safer Care. Geneva: World Health Organization; 2009. 12, WHO-recommended handrub formulations.
5. Aiello AE, Larson EL, Levy SB. Consumer antibacterial soaps: effective or just risky? Clinical Infectious Diseases, 2007, 45(Suppl. 2):S137-S147.
6. https://www.who.int/gpsc/information_centre/handrub-formulations/en/
7. EMERGING INFECTIOUS DISEASES: Volume 26, Number 7-July 2020: Inactivation of Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 by WHO-Recommended Hand Rub Formulations and Alcohols, Annika Kratzel, Daniel Todt, Philip V’kovski, Silvio Steiner, Mitra Gultom, Tran Thi Nhu Thao, Nadine Ebert, Melle Holwerda, Jörg Steinmann, Daniela Niemeyer, Ronald Dijkman, Günter Kampf, Christian Drosten, Eike Steinmann, Volker Thiel, and Stephanie Pfaender.
8. GERALD MCDONNELL, A. DENVER RUSSELL, Antiseptics and Disinfectants: Activity, Action, and Resistance, CLINICAL MICROBIOLOGY REVIEWS, 1999, Vol. 12, No. 1,p. 147-179.
9. A. D. Russell, Whither triclosan?, Journal of Antimicrobial Chemotherapy (2004) 53, 693-695.
10. Magda Izydorczak, Joanna Stefańska, ŚRODEK PRZECIWDROBNOUSTROJOWY TRICLOSAN – DZIAŁANIE, ZASTOSOWANIE I ZAGROŻENIA, Biul. Wydz. Farm. AMW, 2007, 2, 13-17.
11. Ewa Obłąk, Andrzej Gamian, Biologiczna aktywność czwartorzędowych soli amoniowych (CSA), Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; 64: 201-211.
12. Mateusz Speruda, Anna Kędziora, Gabriela Bugla-Płoskońska, Antybakteryjne wdziałanie nanocząstek srebra syntetyzowanych metodą zielonej chemii, MED. DOŚW. MIKROBIOL., 2017, 69: 281-288.
13. Michalina Adaszyńska, Maria Swarcewicz, OLEJKI ETERYCZNE JAKO SUBSTANCJE AKTYWNE LUB KONSERWANTY W KOSMETYKACH, WIADOMOŚCI chemiczne, 2012, 66, 1-2.
14. Monica R. Loizzo, Antoine M. Saab, Rosa Tundis, Giancarlo A. Statti, Francesco Menichini, Ilaria Lampronti), Roberto Gambari, Jindrich Cinatl, and Hans Wilhelm Doerr, Phytochemical Analysis and in vitro Antiviral Activities of the Essential Oils of Seven Lebanon Species, CHEMISTRY & BIODIVERSITY – Vol. 5 (2008).
15. Sylwia Katarzyna Król, Krystyna Skalicka-Woźniak, Martyna Kandefer-Szerszeń, Andrzej Stepulak, Aktywność biologiczna i farmakologiczna olejków eterycznych w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych, Postepy Hig Med Dosw (online), 2013; 67: 1000-1007.
16. Borderline working document on leave on hand gels, Document date: 12/11/2020 – Created by GROW.DDG1.D.DIR.
17. https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/biocidal-active-substances

Mgr Sandra Zelent-Kraciuk
CosmetoSAFE Consulting, specjalistka ds. oceny bezpieczeństwa, kosmetolog ze szczególnym zainteresowaniem chemią kosmetyczną
e-mail: s.zelent@cosmetosafe.pl
tel. +48 884 286 740

Artykuł został opublikowany w kwartalniku "Świat Przemysłu Kosmetycznego" 1/2021